Abstract

Language is an improvement, growth and development of world societies. Language is the history of man with important tool of learning.

An act of translation is a great source of communication among such different people, nations and even among countries. Translation makes people able to understand, that, what kind of literature is being written in different countries, and in languages as well, translations is a process to make connected people, who are living so far from each other.

Through translations, we get to know the political, social, literary, scientific, historical and religious conditions of other countries.

Before partition, Mirza Qaleech baig and other schollars translated books on many international topics and gave them a Sindhi face.

Atta Muhammad Bhambhro was a renowned scholar who worked on translation, gave a huge number of good books to his nation. His most of work belongs to history.

Researcher tried his best to prove, that through translation, we can go easly to understand the literature widely.

Keywords: Atta Muhammad Bhambro, Translations Indus Script, History, Qaleech Baig, History of Sindh, British Researchers.

تعارف

عطا محمد ڀنڀري جو نالو سنڌي ادب جي اھم محققن ۽ مترجمن ۾ شمار ٿئي ٿو. سندس جنم محمد بخش ڀنڀري جي گهر 1937ع ۾ ڳوٺ محمد بچل ڀنڀرو خيرپور ميرس ۾ ٿيو. سندس سڃاڻپ مترجم، مؤرخ ۽ محقق جي آھي. ٻاراڻي ادب ۾ پڻ ڪيتريون ئي ڪھاڻيون لکيائين. سنڌي رجمي نگاريءَ ۾ سندس گهڻو حصو رهيو آهي. ھن تاريخ، تھذيب تمدن، جاگرافي، سياست، سماجيات، مذھب تحقيق ۽ ادب ۾ انيڪ ڪتاب ترجمو ڪيا آھن. جن مان ڪجهه ڪتابن جا نالا ھن ريت آھن، ’ڀٽ جو گهوٽ‘، ’سرتاج شاعر شاھ عبدالطيف‘، ’سنڌ جو مھراڻ‘، ’سنڌوءَ جو سفر‘، ’سنڌ جا قديم آثار‘، ’سنڌي لکت جا بين الاقوامي لکتن سان لاڳاپا‘،’حر گوريلا جنگ‘، ’سنڌ جيئن مون ڌٺي‘، ’سنڌو شينھن دريا‘، ’سنڌ ۾ انگريزن جي حڪمت عملي‘، ’سنڌؤ ڪناري وساريل شھر‘، ’سکاري سنڌ ڏکارا ماڻهو‘، ’سنڌو لکت جي ڀاڃ‘، ’سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو‘، ’سنڌ منھنجي نظر ۾‘ ۽ ٻيا ڪتاب شامل آھن.

ترجمي نگاريءَ جي اھميت ۽ اصول

دنيا جي سماجن جي سڌرڻ، وڌڻ ۽ ويجهڻ ۾ ٻولي ھڪ اھم وسيلو آھي. زبان جي تاريخ انسان جي تاريخ آھي مختلف ٻولين جي سھڪار سان ئي دنيا جون قومون ترقي ڪنديون آھن جنھن جي لاءِ باھمي رابطي ۾ ترجما نگاريءَ جو عمل ھڪ وڏو ذريعو آھي. ترجمي نگاريءَ ذريعي اسان کي ٻين ملڪن ۽ قومن جي سياسي، سماجي، ادبي، علمي ۽ تاريخي ۽ مذھبي حالتن جي پروڙ پوي ٿي. انهن قومن جي نظرياتي ۽ عملي جدوجھد، قومن جي جاکوڙ ۽ ادبي ۽ فني لاڙن ۽ اسلوبن جي معلومات ملي ٿي. خاص طور علمي ۽ ادبي ڪتابن جي ترجمن سان ترجمو ٿيندڙ ٻوليءَ ۾ علمي ۽ ادبي شاھوڪاري پڻ اچي ٿي ته انهيءَ ٻوليءَ جي وڌڻ ۽ ويجهڻ سبب فڪري ۽ فني قوتن ۾ اضافو ٿئي ٿو. نجم عباسي لکي ٿو ته، ”مترجم جڏھن ڪو ادبي شاھڪار پڙھندو آھي ته، ان کي ترجمو ڪندو آھي، جڳ مشھور لکڻين کي پنھنجي ٻوليءَ جو ويس ڍڪائيندو آھي. اھڙيون لکڻيون جن ۾ پنھنجي ٻوليءَ وارن لاءِ ڪا نظرياتي، عملي ۽ ڪارائتي ڳالهه معلوم ٿيندي آھي سا ترجمو ڪئي ويندي آھي. “ (1)

ڏٺو وڃي ته ادب جي شاھوڪاريءَ جو دارومدار نه فقط ٻوليءَ جي اصلوڪين لکڻين تي آھي پر انهن لکڻين جو بھترين ۽ معياري ترجمو پڻ اهميت رکي ٿو. ھڪ ٻوليءَ ۾ مختلف موضوعن تي ڪيل ترجما انهيءَ ٻوليءَ ۽ ادب جي وسعت ڄاڻائين ٿا.

سنڌيءَ ۾ ٿيل اھم ترجما:

سنڌي ٻولي ھڪ قديم ٻولي آھي. جنھن جي نثر جو آغاز پڻ ترجمي تي ٻڌل آھي. نثري تحرير ۽ لکت جو هڪ سٺو نمونو آخوند عزيز الله هٿان قرآن پاڪ جو ڪيل سنڌي ترجمو به هڪ عظيم ڪم آهي. انهيءَ کان پوءِ ڪيترائي ديني ڪتاب ترجمو ٿيا. انگريز دور ۾ عربي-سنڌي، صورتخطي رائج ٿيڻ کان پوءِ ڪيترائي ڪتاب ٻين ٻولين جيئن عربي، فارسي، سنسڪرت، اردو ۽ انگريزيءَ تان ترجما ٿيا. انگريز دور ۾ سنڌي ٻوليءَ کي دفتري حيثيت ملڻ، پرنٽنگ پريسون قائم ٿيڻ ۽ اسڪولن جي لاءِ درسي نصاب شايع ٿيڻ سان گڏ ئي علمي ۽ ادبي ڪتابن جي ترجمن تي ڌيان ڏنو ويو. داستان، قصا، ناول ۽ ٻين موضوعن تي ڪتاب ترجمو ٿيا. ناول جي صنف ۾ پھريون ناول ”راسيلاس“ ديوان نولرا ۽ شوقيرام آڏواڻي ۽ اڌارام ٿانور داس مير چنداڻي ترجمو ڪيو ته پھريون مضمونن جو مجموعو شمس العلماء مرزا قليچ بيگ بيڪن جي مضمونن تان ”مقالات الحڪمت“ جي عنوان سان ڪيو. ان کانپوءِ مرزا صاحب گهڻي ۾ گهڻا ناٽڪ ۽ ناول ترجمو ڪيا. جيئن ’سچي محبت‘، ’گليور جو سير ۽ سفر‘، ’شھزادو بھرام‘ ۽ ٻين موضوعن تي پڻ انيڪ ڪتاب ترجما ڪيائين. داستان گوئيءَ جي حوالي سان آخوند لطف الله جي ’چار درويش‘ حاجي امام بخش خادم جي ’الف ليليٰ‘ وڏي مشھور ماڻي ۽ ٻين ڪيترن ليکڪن ھن ڪم ۾ ھٿ ونڊايو انهن ۾ ديوان ننديرام سيوھاڻي، ديوان ڪوڙومل، لعل چندامرڏنومل جڳتياڻي، احمد غلام علي چاڳلا، عثمان علي انصاري، خانچند درياڻي، محمد عثمان ڏيپلائي، ميلارام منگتاڻي ۽ ٻيا ڪيترا سنڌي مترجم آھن. 1947ع کان پوءِ جي مترجمن ۾ مخدوم امير احمد، پير حسام الدين راشدي، محمد ابراھيم جويو، احسان بدوي، شيخ اياز، رسول بخش پليجو، اياز قادري، اڪرم انصاري، نور الدين سرڪي، عطا محمد ڀنڀرو، نجم عباسي، ولي رام ولڀ، حسين بادشاھ، دادا سنڌي، فضل احمد بچاڻي، يوسف سنڌي، ننگر چنا جو پورھيو شامل آھي.

انهن مترجمن جديد مغربي تھذيب ۽ ادب جي پنھنجي پڙھندڙن سان آشنائي ڪرائي ۽ سنڌ ۾ فڪري، سماجي ۽ معاشي ترقيءَ جا بنياد رکيا. دنيا جي ادبي فڪرن ۽ لاڙن کي سنڌيءَ ۾ آندو. ترجمن وسيلي سنڌي ادب ڪيترن ئي مرحلن مان لنگهيو آھي، ولي رام ولڀ ان حوالي سان لکيو آھي ته:

”اسان جي ٻوليءَ جو ادب به فڪر، ٽيڪنيڪ، فارم ۽ ڪنٽينيٽ جي جن مرحلن مان گذري جنھن منزل تي پھتو آھي. انهيءَ کي ڏسبو ته اسان بيشڪ پنھنجي ڌرتيءَ جي تاريخي، جاگرافيائي، سياسي، معاشي، مذھبي ۽ سماجي حالتن جو ڪچو مال استمعال ڪيو آھي، پر ساڳئي وقت پرڏيھي ادب جي مختلف ذھني ۽ فڪري لاڙن ۽ نظرين کي قبولي فارم ۽ ٽيڪنيڪ جا تجربا به ڪيا آھن اھڙي قسم جا تجربا اسان کي ھڪٻئي جي ويجهو آڻين ٿا ۽ ھڪ ٻئي جي ڳانڊاپي ۾ مدد ڪن ٿا. اسان کي پرڏيھي ادب جي ھر صنف جي شاھڪار ڪتابن کي ترجمو ڪرائڻ گهرجي“. (2)

ترجمي نگاريءَ جو عمل ٻولين جي لاڳاپي ۽ علم ادب جي ترقيءَ لاءِ انتھائي اهم آھي. عطا محمد ڀنڀري جون خدمتون ھن ڏس ۾ اھم آھن.

ھيٺ سندس ترجمو ڪيل ڪجهه ڪتابن جو مختصر جائزو پيش ڪجي ٿو.

ڀٽ جو گھوٽ: عطا محمد ڀنڀري صاحب جو هي پھريون ترجمو ڪيل ڪتاب آھي، جيڪو ڊاڪٽرايڇ ٽي سارلي جي شاھ عبدالطيف ڀٽائيءَ بابت هڪ تحقيقي مقالي جو ترجمو آھي. عطا محمد ڀنڀري ھن ڪتاب کي 1992ع ۾ مڪمل ڪيو ۽ سنڌيڪا اڪيڊمي ساڳئي سال ۾ شايع ڪيو. ڊاڪٽر ايڇ ٽي سارلي جي مقالي جو انگريزيءَ ۾ عنوان ’Shah Abdul Latif Of Bhit‘ آھي. ھيءُ ترجمو شاھ لطيف جي رسالي جي شارحن ۽ ٻين محققن لاءِ سنڌيءَ ۾ ھڪ وڏي وٿ آھي. 620 صفحن جو ’ڀٽ جو گهوٽ‘ ڪتاب ٽن ڀاڱن ۾ ورھايل آھي پھريون ڀاڱو، تاريخ جي عنوان سان ڇھن بابن تي مشتمل آھي جنھن ۾ شاھ کان اڳ سنڌ جون حالتون، مغلن ۽ ڪلهوڙن جو دؤر سترھين ۽ ارڙھين صديءَ ۾ سنڌ جا دنيا سان لاڳاپا، ڍل ۽ محصول جا سرشتا، ملڪ جو طبقاتي نظام ۽ شاھ لطيف جو تعارف ڏنل آھي.

ٻيو ڀاڱو، ادب ۽ تنقيد جي عنوان سان ستن بابن تي آڌاريل آھي، جنھن ۾ عظيم شاعر جو جنم، سندس علم ۽ ڄاڻ، شاعريءَ جو موسيقيءَ سان ربط، شاھ جي سنڌي بيتن سان گڏ ترجمو ٿيل انگريزيءَ ۾ شاعري ۽ سندس فن بابت وضاحتون، سنڌي ٻوليءَ تي ٻين ٻولين جا اثر، شاھ جي شاعراڻي ٻوليءَ جو مشاھدو، تصوف جي وضاحت، اسلامي تصوف، سنڌ ۾ تصوف شاھ لطيف ۽ ٻين بزرگ شاعرن جو ذڪر آھي.

ٽيون ڀاڱو، ڊاڪٽر سارلي جي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيل شاھ جي بيتن تي مشتمل آھي ۽ چونڊ سنڌي بيت پڻ ڏنل آھي. مجموعي طور ھيءُ مقالو شاھ لطيف جي فن فڪر، ان وقت جي حالتن ۽ شاھ جي شاعراڻي ٻولي لوڪ داستانن ۽ ٻين موضوعن تي مشتمل آھي. جنھن جو طاقتور پھلو ’تصوف‘ آھي. عطا محمد ڀنڀري ھن تحقيق کي انگريزيءَ مان آسان، عام فھم ۽ شانائتي لفظن ۾ ترجمو ڪيو آھي جو ڪنھن به لحاظ کان ترجمو ٿيل ڪتاب نٿو لڳي ايئن لڳي ٿو ته ”لطيف شناسيءَ“ جو ادراڪ خود مترجم وٽ پڻ موجود آھي. ڊاڪٽر سارليءَ چواڻيءَ ته، ”ڪوبه مترجم پنھنجي ڪم کي تيسيتائين مڪمل ڪونه سمجهندو جيستائين ھو پنھنجي پڙھندڙن کي اصل کي پاڻ ھٿ ڪرڻ لاءِ آماده نه ڪندو“. (3)

جيئن ته ترجمو اصل جو نقل آھي پر سٺو ۽ سوادي ترجمو ڪڏھن ڪڏھن اصل کان پڻ گوءِ کڻي ويندڙ لڳي ٿو. ڪتاب مان ڪي حوالا انهيءَ چٽائيءَ لاءِ ڏجن ٿا.

• ”صوفياڻي ۽ روحانيت واري شاعريءَ ۾ علامتون ۽ ڳجهيون معنائون ان جون خاص خوبيون آھن ۽ ان جي ٻولي به اعلىٰ معيار جي ھوندي آھي. (4)
• ”تصوف جي تاريخ ڏاڍي پيچيدي آھي. جنھن ۾ گهڻن عقيدن جو ميلاپ ۽ ڳانڍاپو آھي. جيڪي مختلف طريقن سان محدود ذريعن کان آيا ھئا“. (ص – 295)
• ”صوفياڻو عشق جنھن سان سڄو رسالو ڀريو پيو آھي سو به اندروني طور مذھبي رنگ ۾ رنگيل آھي. ان جو مقصد احترام سان ان طاقت جي عبادت ڪرڻ آھي جيڪا انساني ڪوشش کان مٿڀري آھي. (5)

1992ع ۾ ڪيل ھي ترجمو شاھ لطيف جي فن ۽ فڪر بابت اڄ تقريباً چاليھن سالن کان پوءِ پڻ سنڌ ۾ پنھنجي موضوع جي حوالي سان اھميت ۽ افاديت وارو قرار ڏنو وڃي ٿو“.

سنڌوءَجو سفر: عطا محمد ڀنڀري جو هي ڪتاب 1994ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊميءَ شايع ڪيو جو اصل اليگزينڊر برنس 1831ع ۾ لکيو ھو. ھيءُ ڪتاب سنڌ جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ بابت ضروري معلومات ڏئي ٿو ته سنڌ، ھند، ايران ۽ افغانستان جي سياسي حالتن جي ڄاڻ پڻ ملي ٿي. مترجم موجب ته، انگريزن ڪنھن مصلحت ۽ دورانديشيءَ کان ڪم وٺي پھريائين 1843ع تي سنڌ ۾ قبضو ڪري 1848ع ۾ پنجاب فتح ڪري پوءِ 1857ع ۾ دھليءَ تي دنگو ڄمايو. سنڌ تي قبضي ڪرڻ کان اڳ ۾ ھنن سنڌؤَ ذريعي فوجي اھميت وارا ماڳ ڏسڻ پئي گهريا. اليگزينڊر برنس، ان دؤر جي سنڌؤَ جي وھڪري جو اکين ڏٺو شاھد ھو. ھيءُ ڪتاب ٻن ڀاڱن تي مشتمل آھي جنھن جي پھرين ڀاڱي ۾ پنج باب ۽ ٻئي ۾ سورنھن باب آھن. جن ۾ ٺٽي، حيدرآبا، بکر، سيوھڻ، سان گڏ لاھور جو ذڪر آھي، جو برنس سنڌ کان لاھور ۽ راويءَ تائين سفر ڪيو ھو. سنڌؤَ جي ڇوڙ وارو علائقو ۽ ليکڪ جا مشاھدا پڻ بيان ڪيل آھن. ھڪ لحاظ کان ھيءُ تاريخي ۽ جاگرافيائي ڄاڻ ڏيندڙ سفرنامو به آھي. برنس جي سنڌين بابت راءِ کي عطا محمد ڀنڀري ھن ريت ترجمو ڪيو آھي.

”جنگ جي ميدان ۾ سنڌي ڏاڍا جهونجهار، اِڙٻنگ ۽ ارڏا مڙس آھن، جيڪڏھن اسان ايمانداريءَ ۽ انصاف سان ويھي نتيجن کي جاچينداسين ته سڀني پاڙيسري ملڪن ۾ بھادريءَ جي لحاظ کان سنڌي عظمت جا مالڪ آھن. سنڌي جنگ جي فن ۾ ھڪ مھان قوم آھي. ايشيا جي ٻين قومن جي برخلاف سنڌي پيادل جنگ ڪرڻ جا شوقين آھن“. (6)

سنڌو لکت جو بين الاقوامي لکتن سان لاڳاپو: جي آر ھنٽر جو لکيل هي ڪتاب عطا محمد ڀنڀري ترجمو ڪيو، جو سنڌي ٻوليءَ جي بااختياراداري 1995ع ۾ شايع ڪيو. ڊاڪٽر ھنٽر ھيءُ ڪتاب 1929ع ۾ آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ جي حوالي ڪيو. ھن ڪتاب ۾ موھن جي دڙي ۽ ھڙاپا جي لکتن جو ٻين لکتن سان سنٻڌ، جدول ۾ ڏنل علامتي نشانين جي ڇنڊڇاڻ، قديم سنڌو لکت جي علامتي نشانين جون جدولون، موھن جي دڙي جي مھرن جا نمبر پليٽيون ۽ ٻيا موضوع ڏنل آھن.

سنڌ جي قديم آثارن ۽ سڀيتا تي ڪم ڪندڙن ۾ ھينري ڪزنس، سرجان مارشل، نيني گوپال مجمدار ۽ ٻيا آھن ته سنڌو لکت بابت ايس آر راءُ، مھا ديوان، آسڪو پارپولا، سڊني سمٿ، جي. آر ھنٽر ۽ ٻين جو ڪم ملي ٿو. جي. آر. ھنٽر جو ھيءُ ڪتاب موضوع توڙي مواد جي حوالي سان ڪارائتو آھي جنھن کي عطا محمد ڀنڀري سھڻائيءَ سان ترجمو ڪيو آھي لکي ٿو ته،:

”کوٽاين ۽ کوجنائن مان اھو ثابت ٿي چڪو آھي ته جھڙا سڪا موھن جي دڙي مان مليا آھن. اھڙا دنيا جي ڪنھن به قديم آثار مان ڪو نه مليا آھن. حقيقت ھيءَ آھي ته سنڌ جي ماڻهن ئي سڀ کان پھرين سڪن جوڙڻ جي شروعات ڪئي“ اڳيان ھنٽر جي حوالي سان ڄاڻايو اٿس ته:

1. سنڌو لکت صوتي(Phonetic) آھي.
2. ھن جو بڻ بنياد تصويري ۽ تصوري آھي.
3. ھيءَ لکت ٽي ھزار قبل مسيح کان به گهڻو آڳاٽي آھي.“ (7)

سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو: هي ڪتاب جنرل ھيگ جو لکيل آھي، ڀنڀري صاحب جو سنڌي ترجمو 1995ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري پاران شايع ٿيو آھي. ڪل نون بابن ۽ پنجن ضميمن تي مشتمل ھن ڪتاب ۾ سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي بابت سڪندر جي حملي جي وقت کان وٺي معلومات ڏنل آھي. جنرل ھيگ پھريون مصنف ھو جنھن ھن علائقي بابت معياري معلومات ڏني. ھن ۾ ماموئي فقيرن جون اڳڪٿيون تاريخي حوالي سان ڄاڻايل آھن. ھيءُ ڪتاب سنڌ جي ميداني علائقن، درياھن جي پراڻن ٻيٽن سنڌوءَ جي قديم وھڪرن ۽ ھاڻوڪي وھڪري ۽ انهيءَ جي ايراضيءَ جي تفصيل بابت آھي، سنڌي ترجمو هن ريت ڏنل آهي:  ”ڇوڙ واري علائقي جي جاگرافي ۽ ان منجهان وھندڙ ڦاٽن جو مختصر احوال ھن ريت آھي ته، ھتان جا ماڻهو پنھنجي جاگرافيائي نقطئھ نظر کان سنڌو ماٿريءَ جي ھيٺين حصي کي ٽن ڀاگن ۾ ورھائيندا ھئا. جن مان ھڪ سروUpper Country ۽ ٻيو وچولو
Middle Country ۽ ٽيون لاڙ Sloping descending country آھي، جيڪو لھوارو ٿيندو ۽ ھيٺ سمنڊ ڏانھن ھلندو وڃي ٿو. اھڙيءَ ريت سيوھڻ کان چاليھه ميل مٿي ستاويھه ڊگريون اتر، ويڪرائي ڦاڪ تي، اتر سنڌ جو علائقو آھي. ان علائقي جي ھيٺيئن دنگ کان وٺي حيدرآباد تائين ’وچولو‘ سڏيو ويندو آھي ۽ حيدرآباد کان وٺي سمنڊ تائين ساري پرڳڻي کي لاڙ چوندا آھن سنڌ جي ڇوڙ وارو اھو تاريخي علائقو آھي جنھن کي سڪندر جي حملي دوران، ان جي مؤرخن جو پھريون نظرون پيون ھيون.“اڳيان لکي ٿوته، ”سنڌي جنھن خطي کي لاڙ“ سڏيندا آھن، سو گهڻي ڀاڱي ’پٽاليني‘ (Patalene) واري جوءِ سان ڀيت آھي ۽ اھوئي سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو آھي جيڪو يونانين جي وقت ۾ موجود ھو“. (8)

سنڌ جو مھراڻ: راورٽي جي لکيل هن ڪتاب جو سنڌي ترجمو 1995ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري شايع ڪيو. راورٽيءَ جي ھن ڪتاب ۾ سنڌ کان سواءِ پنجاب جي درياھن جو به ذڪر آھي. ھيءُ ڪتاب خاص طور سنڌو درياھ بابت تفصيلي ڄاڻ ڏئي ٿو. وقت سان تبديل ٿيندڙ درياھ جي وھڪرن کي سنڌي ترجمي سان ڀنڀري صاحب سھڻي نموني سمجهايو آھي.

سنڌ ۾ انگريزن جي حڪمت عملي: هي ڪتاب ڊاڪٽر ڊيورٽيءَ جو لکيل آھي. عطا محمد ڀنڀري جو ڪيل ھي ترجمو سنڌيڪا اڪيڊميءَ 1999ع ۾ شايع ڪيو. 426 صفحن جي ھن ڪتاب جا 9 باب آھن. انگريزن طرفان سنڌ ۾ مقرر فرانسيسي عملدار ڊيورٽيءَ انگريزن جي سنڌ ۾ حڪومت ڪرڻ جي حڪمت عملي ۽ طور طريقن کي بيان ڪيو آھي.

عطا محمد ڀنڀري جي سنڌي ترجمن جون خوبيون:

عطا محمد ڀنڀري اھم موضوع تي تاريخي ۽ تحقيقي ڪتاب ترجمو ڪيا آهن. ھن ڪنھن به پرڏيھي ٻوليءَ جي ڪتاب کي جڏھن سنڌي ٻوليءَ جو ويس ڍڪايو آھي تڏھن انهيءَ ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ سليس سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڏکين لفظن کان پاسو ڪري ۽ ٺھڪندڙ سنڌي لفظ ۽ محاورا پڻ استعمال ڪيا آهن، ’جيئن ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا‘، ’گهوٽ ماءُ کان اھنر ماءُ تڪڙي‘، ’ھوڏانھن باهه ھيڏانھن پاڻي‘، ’مٺي به ماٺ ته مُٺي به ماٺ‘، ’جھڙي ڪرڻي تھڙي ڀرڻي‘ ۽ ٻيا آھن. جن سان ڪتاب اصل جو ڏيک ڏئي ٿو ۽ سڄو ڪتاب تاريخي حقيقتن کي سولائيءَ سان سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو. بيھڪ جون نشانيون توڻي جملن ۾ لفظن جو استعمال پڻ مناسبت ۽ مطابقت سان ڏنل آهي. ترجمي جو نمونو:

”ميرن ۾ ٻي اھڙي ڳالهه ھئي جو سندن فياض طبعيت ۾ ھڪ محافظ وارو جذبو پيدا ٿي ويو ھو. مير جڏھن انگريز سرڪار سان ڪا روھنوار ڪندا ھئا ته سندن رويو ٻارن جھڙو ھوندو ھو. ھنن جو پنھنجي سنڌي عملدارن تي پورو ويساھ ڪونه ھوندو ھو ۽ انهن کي انگريزن سان مذاڪرات ڪرڻ جو اختيار ڪونه ھوندو ھو. انهيءَ ڪم لاءِ ھنن ايران جي ڌارين ماڻهن کي مقرر ڪيو جيڪي انگريز سفيرن ۽ نمائندن سان سياسي ڳالھيون ڪندا ھئا“. (9)

ٻيو مثال ڏسو:

”اھو به سچ ھو ته ھن مختصر مدت دوران ويچارا مير ڏاڍا ڏھڪائجي ويا ھئا. چوڌاري جيڪي ڪجهه ٿي رھيو ھو يا جيڪي ڪنن ٻڌوھئائون، تنھن سندن ننڊون ڦٽائي ڇڏيون ھيون. اُلڪي ۽ اُڊڪي ڪري سندن ڪَنُ اُٻڙا ٿي ويا ھئا. اڳي رڳو کين غلط فھميون ھيون، پر ھاڻي ويساھ وسھي رھيا ھئا ته سندن خير ڪو نه آھي“. (10)

حر گوريلا جنگ: هي ايڇ ٽي ليمبرڪ جي مشھور ڪتاب ”دي ٽيررسٽ“ جو ترجمو آھي. ايڇ ٽي ليمبرڪ سنڌ تي انگريز دور جو اھو حاڪم ھو جنھن ڌرتيءَ ڌڻين تي ٽانڊا ٻاري ڇڏيا ۽ حُرن جي خلاف ٿي ٻه لک مرد توڙي عورتون ۽ ٻار دربدر ٺوڪرون کائڻ لاءِ پري جي جيلن ۾ بند ڪرايائين ۽ حُرن کي دهشتگرد ظاھر ڪرڻ لاءِ ھيءُ ڪتاب لکيائين جنھن ۾ سندن لاءِ ھڪ خراب ترين تصور پوريءَ دنيا کي ڏنائين (ھن ڪتاب جي ناڪاري اثر کان پوءَ ھن تحريڪ جو مثبت رخ محمد عثمان ڏيپلائيءَ ”سانگهڙ“ ناول معرفت ڏنو آھي. ڀنڀري صاحب ھيءُ ڪتاب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري انگريزن جي سنڌين ۽ خاص طور حُرن بابت سوچ کي وائکو ڪيو آھي. سندس ترجمي جو نمونو پڙهي سگهجي ٿو، حُر تحريڪ جي هڪ ڪردار الهه رکيي، رحيم ڏني ڏي موڪليل پنھنجي پيغام ۾ قيديءَ کي چوي ٿو ته، ”بابي مون کي ٿڌي ٿانھري ٿيڻ جي ھدايت ڪئي ۽ چيائين جيڪڏھن ڪجهه ٿيئي ته ھوءِ ھواءِ ڪري ڪو اوڻو پير نه کڻجان جيستائين مٿان کان حڪم نٿا ملن، تيستائين اُٻھرو نه ٿجانءِ سڀني ڳالھين جو اڳواٽ بندوبست ڪيو ويو آھي ۽ ڪڏھن به ايمان نه لوڙجهان ۽ سندس ڳالهائڻ مھل مان ايئن سمجهي رھيو ھوس ڄڻ سڄي حُر جماعت جي سگهه بڻجي ويو آھيان“. (11)

روشني پبليڪيشن پاران 2002ع ۾ ڇپايل ھيءُ ڪتاب موضوع جي حوالي سان ھڪ الڳ حيثيت رکي ٿو جنھن ۾ ھڪ انگريز عملدار طرفان سنڌ جي حالتن ۽ حُرتحريڪ جو بيان آھي ھن ۾ چڱا ۽ مٺا ڪيترائي آفيسر ۽ ڏيھي ماڻهو ذڪر هيٺ آيا آھن.

سنڌؤَ ڪناري وساريل شهر: هن ڪتاب جا سھڙيندڙ مائيڪل جئنسن، ميري ميولا ۽ گونٽر اربن آھن. عطا محمد ڀنڀري جي ڪيل ھن ترجمي کي سڌيڪا اڪيڊمي 2005ع ۾ شايع ڪيو آھي. ھن ڪتاب ۾ پرڏيھي ليکڪن گونٽر، رچرڊ ايڇ ميڊو، مونيڪ، ائنميري شمل، پاسڪل سيليئر، سر جان مارشل، آسڪو پارپولا، مائيڪل جانسن، جارج ايلف ڊيلس سان گڏ پاڪستان جي محمد رفيق مغل ۽ ايم. اي حليم جا تحقيقي ليک سنڌ جي ماڳن، پراڻين وسندين، جيئن مھر ڳڙھ، ھڙاپا، موھن جو دڙو، ثقافت ۽ سنڌوءَ جي سڀيتا جي ٻين موضوعن تي لکيل آھن. ’سنڌو سڀيتا جي ابتدا‘ جي ليک ۾ ليکڪ لکي ٿو ته، ”سنڌو سڀيتا جا ماڻهو سنکن، ڪوڏن، چيني مٽي ۽ ٺڪر جي چوڙين جا مھان ڪاريگر ھئا. اھو به معلوم ٿيئي ٿو ته سنڌو ماٿريءَ جا ھي ماڻهو ميڻن، پٿر جي مختلف شين ۽ اُڪير ڪري مھر جوڙڻ ۾ پڻ ڏات ڌڻي ھئا. ٽامون رجائي انهيءَ مان استعمال جي مختلف شين ٺاھڻ جو به وٽن ڏانءُ ھو. ھتي ڪيتريون شيون جهجهي انداز ۾ تيار ڪيون وينديون ھيون جيڪي نھايت معياري ھونديون ھيون“. (12)

ھن ڪتاب ۾ سنڌو نديءَ جي تھذيب جي بُڻ بنياد کان وٺي ھيئت، عروج ۽ زوال جو تحقيقي جائزو ڏنل آھي.

سنڌ جيئن مون ڏٺي: ٽي. پوسٽنس جو لکيل هي ڪتاب ارڙھن بابن ۽ ضميمن تي مشتمل آھي. عطا محمد ڀنڀري جي ڪيل ھن ترجمي کي سنڌيڪا اڪيڊميءَ 2005ع ۾ شايع ڪيو آھي. موضوع جي حوالي سان ھيءُ ڪتاب پڻ سنڌ جي تاريخ، جاگرافي، قومن، ذاتين، ريتن رسمن، شھرن ۽ ڳوٺن جي ڄاڻ سان گڏ قديم دؤر کان عرب، سومرا، سما، ارغون، ترخان، مغل، ڪلھوڙا، ٽالپر ۽ انگريز دؤر جي راڄڌانيءَ جي احوال تي مشتمل آھي. ننڍي کنڊ ۾ انگريز دؤر ۾ جيڪي به انگريز عملدار آيا، انهن ھتي رھڻ جي عرصي دوران سنڌ جي تاريخ، تمدن، حالتن، ماضي ۽ حال تي پنھنجون يادگيريون قلمبند ڪيون. اھڙن ليکڪن ۾ ٽي. پوسٽنس جو نالو پڻ اھم آھي، سندس لکيل ڪتابن ۾ ھن ڪتاب ’Personal Observation on Sindh‘ کي خاص حيثيت حاصل آھي. ھن ڪتاب ۾ سنڌ بابت ڪيترين ڳالھين جو ذڪر تفصيلي آھي سنڌ جي شھرن ۽ قومن، تمدني ۽ ثقافتي رُخن کي وضاحت سان بيان ڪيو ويو آھي. ھيءُ دنيا جي ھڪ قديم وسنديءَ جي تھذيب بابت ھڪ شخص جي ذاتي راءِ آھي، جنھن ۾ ھن ڳچ مواد ھڪ ھنڌ جائيتو ڏنو آھي. ڪيترن ئي موضوعن تي ساڻس اختلاف به ڪري سگهجي ٿو ڇو جو سندس ڪن ڳالھين بابت معلومات ڪٿي ڪٿي اڻ پوري به آھي. اھڙن انگريزيءَ ۾ لکيل ڪتابن سان بين الاقوامي طور جيتري معلومات ٻين ملڪن ۾ سنڌين بابت پھتي انهيءَ سان ھن خطي جي رھواسين بابت ڪي ناڪاري اثر پڻ پيا ته ڪي ھاڪاري رخ پڻ ھن خطي جا سامھان آيا. عطا محمد ڀنڀري سنڌ بابت لکيل انگريز دؤر جي ڪيترن ڪتابن جا سنڌيءَ ۾ ترجما ڪري، سنڌي پڙھندڙن کي پرڏيھي ليکڪن جي خيالن کان آشنا ڪيو آھي. ٽي. پوسٽنس جا خيال ھن ريت آھن.

”ٻروچن جو چوڻ آھي ته سندن نسلي واسطو يھودين سان ڪونه آھي سندن تمنا اھا آھي ته کين عرب نسل جو سمجهيو وڃي پر مان سمجهان ٿو ته سندن عادتون ڏيکارن ٿيون ته اھي عرب ڪونه آھن. منھن مھانڊن ڍنگ ۽ ڊپ مان معلوم ٿيئي ٿو سندن نسلي واسطو يھودين آھي“. (13)

”عام ماڻهن کان وٺي سنڌ جي حڪمرانن تائين سڀ ماڻهو اڻ پڙھيل ڄٽ آھن انڪري وحشي ۽ جهنگلي پيا ڀانئبا. ھن قسم جو ٻوسٽ وارو وايو منڊل، ٻروچن جي ڪيس ۽ ڪلور ڌاڙن ۽ ڦرلٽ ۽ سندن ڀوائتي ۽ خونخوار ھلت چلت ڪري ويتر نفرت جوڳو بڻجي ويو آھي“. (ص – 58)

”سنڌ ۾ ھڪ ٻئي کي کيڪارڻ جو طريقو به پنھنجو ۽ منفرد آھي جنھن مان معلوم ٿيندو ته ماڻهو سادا سودا ۽ سٻاجهڙا آھن“. (14)

”ٽالپر خاص شڪار جا شوقين آھن ۽ ھٿيارن ۽ گهوڙن جا گهڻا شوقين ڏسبا، پنھنجا ماڻهو ايران ۽ ترڪيءَ موڪليندا آھن ته اُتان بندوقن جون نريون ۽ ترارين جا سٺا ڦر ھٿ ڪري سگهن ۽ اھڙي قسم جا ھٿيار وٽن اڳيئي اڻ ڳڻ آھن“. (15)

ھيءُ ڪتاب سنڌ بابت انيڪ موضوعن تي تفصيلي معلومات ڏيندڙ آھي، ڪجهه غلط بيانين جي باوجود موضوع جي ڄاڻ مطابق ڪارآمد به آھي عطا محمد ڀنڀري جي ترجمن ۾ ’سنڌ جيئن مون ڏٺي‘ ڪتاب جي ھڪ خاص اھميت آھي.

سنڌ منھنجي نظر ۾: رچرڊ ايف برٽن جي لکيل هن ڪتاب کي عطا محمد ڀنڀري سھڻي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو ۽ سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي پھريون ڇاپو 2007ع ۾ شايع ڪيو. ھن ڪتاب جي فھرست مطابق عنوان، مسٽر جان بل ۽ منھنجو ممبئيءَ ۾ لھڻ. سنڌ جو اڳوڻو ۽ ھاڻوڪو سفر، ڪراچي سنڌ جو قديم ۽ جديد شھر، فوجي ڇانوڻي، ڪلفٽن، گذري، بندر ۽واڳن وارو تلاءُ، ڪراچيءَ کان روانگي، ڀنڀور واري ڏند ڪٿا، سنڌ جو رڻ پٽ، ٺٽو ۽ ان جي ڀر واري مقدس ٽڪري، قديم دؤر ۾ ٺٽي جي فتح، اڳڪٿين ڪرڻ وارا بناسرن جي ست فقير، سنڌ جو سنڌو دريا، سنڌي ماڻهو سندس خوبيون، خاصيتون ۽ خاص ڳالهه ته ھو ڇا پيئندو آھي، سنڌي عورت خاص ڪري سندس شخصيت ۽ لباس ۽ ٻيا موضوع آھن.

ھن ڪتاب جو احوال پڻ مختلف نوع جو ۽ معلوماتي آھي. سنڌ جي ماڻهن بابت لکي ٿو ته، ”عام سنڌيءَ جو لباس اڇي قميص آھي جا ڪجهه ننڍي ھوندي آھي ھيٺ ڪانچ پائيندو آھي، جيڪا مُرن وٽ سوڙھي ھوندي آھي، پر جابلو ماڻهن جي ڪانچن جا پانچا ويڪرا ھوندا آھن“. ھن جي ڏھاڙي جي کاڌ خوراڪ ۾ ٻاجهري جي ٿلهي ماني ھوندي آھي، مانيءَ جو رنگ سائو ٿيئي ٿو، کائڻ ۾ ايڏو ذائقو ڪونه اٿس. چيو ويندو آھي ته ھيءَ ماني تاثير ۾ گرم ٿيندي آھي تنھن ڪري سياري ۾ کاڌي ويندي آھي. ھتان جو قومي مشروب کير ۽ پاڻي آھي پر انهن کي گڏائي ڪونه پيتو ويندو آھي ھي ماڻهو پلاءَ جا ڏاڍا شوقين ٿيندا آھن“.

”هڪ هنڌ برٽن لکي ٿو ته: سنڌي ماڻهو سست ۽ ڪاھل انهيءَ ڪري آھن جو ھو نشو ڪندا آھن اھڙي نشي جو رواج ساريءَ سنڌ ۾ موجود آھي“. (16)

ھن ڪتاب جي فھرست موضوعن جي مطابق آھي. تفصيل ۾ رچرڊ برٽن ڪٿي ڪٿي سنڌي قوم کي سچار، ايماندار، واعدي وفا ۽ غيرت وارو ڏسيو آھي ته ڪٿي ھن کين ڀنگ جي نشي ۾ الوٽ، آفيم ۽ چرس واپرائيندڙ ۽ عورت ذات جي عزت نه ڪندڙ ۽ سندن حقن جي حق تلفي ڪندڙ ۽ گهٽ سڌريل به ڄاڻايو آھي! هُن موجب ته ھندو وياجي طبقي جي مسلمانن کي پيڙڻ خلاف جي قانون عمل ۾ نه آندا ويا ۽ مسلمانن کي تعليم جو شعور نه ڏنو ويو ته ھن خطي ۾ مسلمانن کي تباھيءَ کان ڪير به بچائي نٿو سگهي.

مجموعي طور ھيءُ ڪتاب سنڌ جي انهيءَ وقت جي حالتن خاص طور ڪراچي، ٺٽي، ڀنڀور ۽ سنڌو درياهه سان گڏ سنڌي مسلمانن ۽ ھندوئن جي حالتن شخصيت، لباس ۽ تمدن جي ڄاڻ ڏئي ٿو جنھن جو ترجمو وڻندڙ ٿيل آھي.

سنڌو لکت جي ڀاڃ:  هي اهم ڪتاب ڪويتا پبليڪيشن حيدرآباد 2007ع ۾ شايع ڪيو آھي، اصل ڪتاب جو محقق ايس. آر. راءُ آھي ۽ ھن ڪتاب کي انگريزيءَ مان عطا محمد ضعيف العمريءَ جي باوجود وڏيءَ محنت سان ترجمو ڪيو. ھن ڪتاب ۾ ڪل 3 باب آھن: پھريون سنڌو لکت جي علامتي نشانين بابت، ٻيو مھرڪنڪار ڊنس ۽ ٽيون باب مختلف ٻوليءَ جي ماھرين جي سنڌو لکت جي پڙھڻين ۽ ليکڪ جي مقرر ڪيل پڙھڻين تي آڌاريل آھي. جن ۾ ڏيھي ۽ پرڏيھي محقق شامل آھن.

ايس. آر. راءُ جي ڏنل معلومات جو ترجمو ڀنڀري صاحب هن ريت ڪيو آهي:

”سنڌو ماٿريءَ جي مھرن تي نظر ايندڙ ٻولي سنڌي آھي“. ”ھيءَ قديم لکت ساڄي کان کاٻي پاسي لکي ويندي ھئي. جي. آر ھنٽر پھريون ماڻهو آھي، جنھن معلوم ڪري ورتو آھي ته ھي لکت ساڄي کان کاٻي طرف ويندي ھئي“.

”سنڌي لکت کي ڀڃڻ ۾ ڏکيائي انڪري محسوس ٿي رھي آھي جو ھن لکت جي تحرير ٿورين نشانين تي مشتمل آھي ۽ تحريرن جو تعداد به ٿورو لڌو ويو آھي. سمير ۽ مصر جون لکتون انڪري پڙھجي سگهيون آھن جو انهن جون تحريرون ڊگهيون ۽ لکڻيون به جهجهي انگ ۾ ھٿ لڳيون آھن نظر ايئن ٿو اچي ته سنڌو لکت جي طرف ۾ ڦير ڦار 1400 ق. م ۾ آئي آھي“. (17)

”قديم زماني ۾ سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو پڙھيل ڳڙھيل ۽ علم جا اڪابر ھئا جيڪي پنھنجي پٺيان 320 اھڙيون نشانيون ڇڏي ويا آھن جن کي ڪٿي اُڪريل ۽ ڪٿي ٺپيل صورت ۾ ڏسي سگهجي ٿو. سنڌو لکت جون مُھرون قديم ماڳن تان کوٽائي دوران ھٿ لڳيون آھن جن جو واسطو واپار وڙي ۽ راڄ نيتڪ ڪاروھنوار سان ڏسجي ٿو. سنڌو لکت جي مھرن تي نظر ايندڙ تصوير ۽ تحرير اھڙي ته سھڻي ۽ من موھڻي آھي جو انهن جو دنيا ۾ مثال ئي موجود ڪونه آھي ھن حقيقت مان سمجهه ۾ اچي ٿو ته ان دؤر جا سنڌي ڏاڍا سياڻا، سيبتا ۽ سپورنج ماڻهو ۽ ڏاھا ۽ ڏات جا ڌڻي ھئا“. (18)

ان کان سواءِ ڀنڀري صاحب جي ڪتابن ۾ ’سُکاري سنڌ-ڏکارا ماڻهو‘ جيمس مئڪمرڊو جي ڪتاب جو ترجمو آھي جو پڻ ھڪ انگريز فوجيءَ طرفان سنڌ جي تاريخ، تمدني حالتن، معاشي پس منظر، ڏکن ڏولاون، حڪمرانين جي سازشن ۽ گهرو ويڙهه بابت لکيل ھڪ اھم دستاويز آھي.

شاھ عبدالطيف بابت ڊاڪٽر ايڇ. ٽي سورلي جو ھڪ ٻيو ڪتاب ’Musa Pervagans‘
 لکيو جنھن جو ترجمو عطا محمد ’سرتاج شاعر شاھ عبدالطيف ڀٽائي‘ جي عنوان سان سھڻيءَ ريت ڪيو آھي، جنھن ۾ دنيا جي مشھور شاعرن جي شاعريءَ سان شاھ عبدالطيف جي شاعريءَ جي ڀيٽ ڪندي سندس شاعريءَ کي اُتم ڄاڻايل آھي.

’سنڌو شينھن درياھه‘ ڪتاب جين نيئرلي جو لکيل آھي جو خاص سنڌو درياھ جي خوبين ۽ ان جي درياھي سفر يعني شروعات کان عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ جي بيان بابت آھي جنھن جو ترجمو عطا محمد ڀنڀرو 1999ع ۾ ڪيو.

سنڌ جي حالتن، تھذيب، تمدن ۽ تاريخ ۽ ٻين موضوعن بابت جيڪي شروعاتي معلوماتي ماخذ اسان وٽ موجود آھن سي عربي ۽ فارسي ٻولين ۾ آھن. انگريز حڪومت سنڌ ۾ اچڻ شرط ھتي جي سرزمين، قوم ۽ ٻوليءَ بابت اڀياس کي اھميت ڏيندي، انهن قديم ڪتابن کي سنڌيءَ ترجمو ڪرايو ته گڏ خود انهن حڪمرانن پڻ سنڌ بابت احوال قلمبند ڪيو، جيڪي ڪافي ڪتاب آھن سي اسان وٽ انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيل نه ھئا ورھاڱي کان پوءِ عطا محمد ڀنڀري صاحب انهن ڪتابن جي اھميت کي ڄاڻندي انگريز دور جا اھم موضوعن تي مشتمل انيڪ ڪتاب ترجما ڪيا آھن.

عطا محمد ڀنڀري جي ڪيل ترجمن جون خوبيون

عطا محمد ڀنڀري جي انگريزي مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيل ڪتابن جي اڀياس مان معلوم ٿئي ٿو ته ھن صاحب ھڪ ڪل وقتي مترجم طور 1992ع کان 2020ع تائين سنڌي ترجمانگاريءَ جي ميدان ۾ پنھنجون خدمتون سرانجام ڏنيون آھن. ڀنڀري صاحب جي چاليھن سالن جي ھن ترجمي جي علمي ۽ ادبي سفر ۾ ھن ڪيترن ئي ڪارائتن موضوعن تي مشتمل عام فھم ٻوليءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب سنڌي ٻولي ۽ ادب کي ڏنا آھن، جن جي ھڪ خاص الڳ حيثيت ۽ افاديت آهي. جيئن ته اسان وٽ سڌريل ملڪن جيان ترجمانگاريءَ جھڙي اھم شعبي جو ڪوبه خاص مرڪز يا ادارو موجود نه آھي، انهيءَ لحاظ کان جيڪڏھن ڏٺو وڃي ته عطا محمد ڀنڀري صاحب جو اهو ڪم ھڪ شخص جو نه پر ھڪ اداري جو ڪم آھي.

نتيجو

عطا محمد ڀنڀري جي ڪتابن جو مطالعو اھا معلومات ڏئي ٿو ته ھُن سنڌ جي تاريخ، قديم آثارن، ماڳن، مڪانن ۽ سڀيتا سان گڏ سنڌو درياھ، سنڌي ٻوليءَ جي بنياد، لکتن، ادب ۽ ٻين ڪيترن اھم موضوعن تي مشتمل ڪتابن جا ترجما ڪيا آهن. اھو مواد ھن کان اڳ ان ريت سنڌيءَ ۾ موجود نه ھو. سندس اھي ڪتاب ھن ڌرتيءَ جي صدين جي تاريخي، جاگرافيائي، سياسي، سماجي، ، معاشي، مذھبي ۽ ادبي حالتن جي ڄاڻ ڏين ٿا. جن مان سنڌي قوم جي فڪري لاڙن، نظرين، تھذيب، تمدن ۽ ثقافت جي خبر تاريخ جي دورن جي حوالي سان پئي ٿي. عطا محمد جي ڪيل سنڌي ترجمن سا اڄ اسان وٽ محفوظ ٿيو آھي.

عطا محمد جا ڪيل ترجما اھو به ڄاڻائين ٿا ته ھن صاحب کي سنڌي ٻوليءَ جي سھڻن لفظن ۽ انهن لفظن جي جملن ۾ ھنڌائتي استعمال تي عبور حاصل هو، جنھن سان سندس تحريري اسلوب جي خوبي پڻ نروار ٿئي ٿي.

عطا محمد ڀنڀري جا ترجما ٻوليءَ جي حوالي سان آسان ۽ سولي سنڌيءَ ۾ آھن. جن جا موضوع ڏکيا ھوندي پڻ سلوڻي سنڌيءَ ۾ آڻي ھر طبقي جي پڙھندڙن لاءِ سُکيائي آندي آھي. سندس خدمتون ترجمي جي ميدان ۾ مڃڻ جوڳيون آھن. ھن
90 سالن جي عمر ۾ اربع جي ڏينھن 3 جون 2020ع تي وفات ڪئي. سندس عملي پورهيو ھميشه زندھ رھندو.

حوالا

1. عباسي، نجم ڊاڪٽر، ”پھاڙن ۾ پڪار“، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 1996ع، ص – 8
2. وليرام ولڀ/قراة العين، ”سيتا ھرڻ“ (ناول)، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 1997ع، ص – 9
3. ڀنڀرو، عطا محمد (مترجم) ”ڀٽ جو گهوٽ“، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 1992ع، ص – 392
4. ساڳيو، ص – 257
5. ساڳيو، ص – 294
6. ڀنڀرو، عطا محمد (مترجم) ”سنڌوءَ جو سفر“، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 1994ع، ص-10-149
7. ڀنڀرو، عطا محمد (مترجم) ”سنڌو لکت جو بين الوقوامي لکتن سان لاڳاپو“، سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو، حيدرآباد، 1995ع، ص-12
8. ڀنڀرو، عطا محمد ”سنڌوءَ جو ڇوڙ وارو علائقو“، ”سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو“، حيدرآباد، 1995ع، ص-9 ۽10
9. ڀنڀرو، عطا محمد، ”سنڌ ۾ انگريزن جي حڪمت عملي“، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي 1999ع، ص-352
10. ساڳيو، 391
11. ڀنڀرو، عطا محمد (مترجم) ”حُر گوريلا جنگ“، روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو، 2002ع، ص-91
12. ڀنڀرو، عطا محمد، (مترجم) ”سنڌوءَ ڪناري وساريل شھر“، سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 2005ع، ص -149
13. ڀنڀرو، عطا محمد، (مترجم)، ”سنڌ جيئن مون ڏٺي“، سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي، 2005ع، ص، 46
14. ساڳيو، ص-59
15. ساڳيو، ص-149
16. ڀنڀرو، عطا محمد، (مترجم) ”سنڌ منھنجي نظر ۾“ سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچي، 2007ع، ص -280 ۽ 281
17. ڀنڀرو، عطا محمد، (مترجم) ”سنڌو لکت جي ڀاڃ“ ڪويتا پبليڪيشن، حيدرآباد، 2007ع، ص-14 ۽ 15
18. ساڳيو ڪتاب، ص-15