Abstract

IN every society of the world, along with the physical upbringing of children, their mental training is also taken special care. In order to consider children’s mental development and training, special attention is paid to creation of literature in each Language and special efforts are taken for it’s promotion and improvement.

All nations in the world, who have realized the importance of children’s Literature have paid attention to its development. The Literature of other Language have also become rich and wide. Although children’s Literature seems simple in terms of it’s content, but its importance is never less than other Literature, because children’s Literature plays a big role in developing their personality.

The beginning of children’s Literature in Sindhi was from the period of British. The Series of children’s books and writings in Sindhi are found sufficiently, and it continues even today in different ways, including text books, translations and creation.

Sindhi poets also played an important role in meeting the lack of children’s literature. In this respect daily newspapers, monthly magazines, such institutions along with social organizations also played their role, particularly in poetry. In this overview, the literary work, specially in Children’s poetry is focussed in this article.

Keywords: Sindhi Children, Poetry, Literary Institutes & orgnanizations, Children’s Literature, Fables, Fairy Tales.

عام چَوڻي آهي ته ’ٻارُ آئيندي جو اَبو آهي!‘ ٻين لفظن ۾ ٻارُ نه رُڳو خوشحال آئيندي جي علامت آهي، پر هُو انسان ۽ ڪائنات جي بقاءَ جي علامت پڻ آهي. هاڻي جي انسان پاڻ کي ۽ پنھنجي چوڌاري ڦھليل رنگن ۽ رُوپن کي سلامت رکڻ جو خواهشمند آهي ته کيس ’ٻارَ‘ جي سُکَ ۽ سلامتيءَ لاءِ هر قسم جا جتن ڪرڻا پوندا. ٻارُ جيئن ته اسان جو آئيندو آهي، ان لاءِ سندس جيونَ جي جهولَ ۾ اسان جيڪي وجهنداسين، اڳتي هلي اُهوئي اسان کي موٽي مِلندو، پوءِ اُهي گُلَ هجن يا ڪنڊا، مُرڪَ هجي يا لُڙڪ، ساوَڪ هجي يا سوڪَھڙو!

مشھور انگريزي اديبُ ۽ شاعرُ ورڊس وَرٿ (wordsworth) چيو آهي ته:

”ٻارُ انسان جو ابو آهي! ٻار، سڌو جنت مان اچي ٿو، هُو پاڻ سان گڏ سُڪون، خوشي، ايمانداري، نيڪي ۽ پيارُ کڻي اَچي ٿو. ٻارَ جي دل، ماڪَ ڦُڙي وانگر شفاف ۽ پاڪ آهي.“ (1)

ان ڪري، اسان کي پنھنجي ٻارن جي شفاف ۽ پاڪ دِليُن ۽ ذهنن تي صحيح تربيت ۽ تعليم وسيلي اهڙا نقش چِٽڻ گُهرجن، جيئن اڳتي هلي اُهي پنھنجي ۽ انسان جي آئيندي سنوارڻ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪري سگهن. مستقبل جي نئين، ڪارائتي ۽ صحتمند انسان پئدا ڪرڻ لاءِ ٻارن کي بھتر تربيت، تعليم، وِندُر ۽ ادب پئدا ڪري ڏيڻ جي وڏي ضرورت آهي. ٻارن جي جسماني ۽ ذهني تربيت ۽ واڌاري لاءِ گهر، اسڪول، رانديُن جا ميدانَ ۽ لائبريريون اهم ادارا آهن. گهرَ ۾ ٻارَ، ماءُ ۽ پيءُ جي تربيت هيٺ رهي، اُٿي ويٺي جا آداب سِکندا آهن، اسڪول ۾ علم ۽ ذهانتَ حاصل ڪندا آهن، رانديُن جي ميدانَ ۾ جسماني سگهَه ۽ تازگي حاصل ڪرڻ سان گڏُ تنظيمي گُڻ به سِکندا آهن. هڪ جيڏن سان لاڳاپا ۽ دوستيون وڌائيندا آهن، پر ادب جو مطالعو ۽ لائبريريُن جو اڀياس، ٻارَ ۾ آزاد سوچون ۽ خيال پيدا ڪندو آهي.

دنيا جي هر معاشري ۾ ٻارن جي جسماني پرورش سان گڏ، سندن ذهني تربيت جو به خاص خيال رکيو ويندو آهي. ٻارن جي حوالي سان سندن ذهني اوسر ۽ تربيت کي نظر ۾ رکندي، هر ٻوليءَ جي ادب جي تخليق ڏي خاص ڌيان ڏنو وڃي ٿو ۽ اُن جي واڌاري ۽ سُڌاري لاءِ ڪوششون ورتيون وڃن ٿيون. دنيا ۾ جن به قومن ’ٻاراڻي ادب‘ جي اهميت محسوس ڪري، اُن جي ترقيءَ طرف ڌيان ڏنو آهي، اُتان جي ٻوليُن جو ٻيو ادب به شاهوڪار ۽ وسيع بڻجي ويو آهي. ٻاراڻو ادب جيتوڻيڪ پنھنجي مواد جي حوالي سان سادو ڏسڻ ۾ ايندو آهي، پر سندس اهميت، ٻئي ادب کان ڪنھن به صورت ۾ گهٽ نه هوندي آهي، ڇو ته ٻاراڻو ادب، مستقبل جي نئين ۽ آزاد انسان پئدا ڪرڻ ۾ وڏو مددگار ثابت ٿيندو آهي. اها حقيقت آهي ته قومن جي تھذيبي ۽ اخلاقي ترقيءَ ۾ ادب جو وڏو ڪردار هوندو آهي. ٻاراڻي ادب جو ان لحاظ کان به وڏو مقام جُڙي ٿو، ڇاڪاڻ ته ٻارن جي تھذيبي ۽ اخلاقي ترقي مان ڪنھن قوم جي اخلاق ۽ مھذب هئڻ جو پَتو لڳائي سگهجي ٿو، ان ڪري ترقي يافته يا ترقي پذير قومن جي ادب ۾، ٻاراڻي ادب کي پيڙهه واري حيثيت حاصل آهي، ڇو ته ٻارن کي جيڪڏهن ننڍپڻ ۾ ئي ادب سان دلچسپي هوندي ته، اُها وڏي هوندي به برقرار رهندي.

ٻاراڻي ادب بابت هڪ غلط تاثر عام آهي، ته ٻارن جا ليکڪ يا ٻاراڻو ادب تخليق ڪندڙ اديبَ، وڏا اديب شمار ٿي نه ٿا سگهن، جيڪا ڳالهه سراسر غلط آهي. دنيا جي تمام گهڻن ناموَر اديبن ٻارن لاءِ ادب تخليق ڪيو آهي، جنھن سان نه سندن حيثيت گهٽي آهي، نه ئي سندن وقارَ ۽ شھرت کي ڪو ڇِيهو رَسو آهي. ورڊس ورٿ، ٽئگور، شرت چندر چئٽرجي، مرزا قليچ بيگ، ڪشنچند بيوس ۽ گجراتي ٻوليءَ جي عظيم اديب گجو ڀائيءَ ۽ ٻين ڪيترن ناميارن اديبن ۽ شاعرن ٻارن لاءِ تمام گهڻو ادب سَرجيو آهي. سُڌريل ملڪن ۾ ٻاراڻي ادب جي واڌاري تي خاص ڌيان ڏنو وڃي ٿو.

انسائيڪلوپيڊيا برٽينڪا ٻارن جي ادب جي تشريح هن ريت ڪئي آهي:

children’s literature, Body of written works produced to entertain or instruct young people. The genre encompasses a wide range of works, including acknowledged classics of world literature, picture books and easy-to-read stories, and fairy tales, lullabies, fables, folk songs, and other, primarily orally transmitted, materials. It emerged as a distinct and independent form only in the second half of the 18th century and blossomed in the 19th century. In the 20th century, with the attainment of near-universal literacy in most developed nations, the diversity in children’s books came almost to rival that of adult popular literature.(2)

سنڌيءَ ۾ ٻاراڻي ادب جي شروعات، انگريزن جي دؤر کان ٿي. ان سلسلي ۾ پھريون ڪتاب ننديرام ميرچنداڻيءَ جو ٻارن لاءِ لکيل، درسي ڪتاب ’بابنامو‘ هيو، جيڪو 1853ع ۾ ڇپيو، جيتوڻيڪ هيءُ هڪ درسي ڪتاب هيو، پر تڏهن به ٻاراڻي ادب ۾ سندس اَهميت پيڙهه جي پٿرَ واري آهي. ان کان به اڳ 1849ع ڇپيل منشي اُڌارام ٿانورداس جي ’آکاڻي راءِ ڏياچ ۽ سورٺ جي‘ ڪئپٽن جارج اسٽئڪ ’سنڌي گرامر‘ جي ضميمي ۾ شامل ڪئي هئي.

1953ع ۾ سر بارٽل فريئر جي ڪمشنريءَ واري دؤر ۾ جڏهن سنڌي صورتخطي تيار ٿي ته، سنڌي ادب ۾ ٻاراڻن ڪتابن ۽ ٻارن لاءِ لکڻين جو سلسلو به هلي پيو، جن ۾ درسي ڪتابَ، ترجما ۽ تخليقون شامل آهن. انهن ڪتابن ۾ 1954ع ۾ ننديرام ۽ ايلس جون ترجمو ڪيل ”ايسپ جون آکاڻيون“، 1955ع ۾ ميران محمد شاهه اول جو،
’سڌا تُورو ۽ ڪڌا تُورو‘ (جنھن جو خيال ورتل آهي) پوءِ مرزا قليچ بيگ جا ٻارن لاءِ ترجمو ڪيل ۽ لکيل بيشمار ڪتابَ، خاص اهميت رکن ٿا. انگريزن جي دؤر ۾ جيتوڻيڪ ٻارن لاءِ نثري ڪتابن ۾ لکڻين جو ڳاڻيٽو جَجهو رهيو، پر نظم جي ڪتابن جي شديد کوٽ رهي، جو اها مڃيل حقيقت آهي ته نثر کان نظم وڌيڪ اَثرائتو ٿئي ٿو. خاص طور تي ننڍڙن ٻارن کي ته بيتَ ۽ گيتَ ڏاڍا وڻندا آهن. منجهن آيل حقيقتون ۽ نصيحتون ٻارن جي دل ۽ دماغ تي گَھرو اثر ڇڏينديون آهن ۽ اُهي ٻارن کي پڙهڻ، جهونگارڻ ۽ ياد ڪرڻ ۾ سؤلا ٿيندا آهن. ورهاڱي کان اڳ واري دؤر ۾، اسان کي ٻارن جي درسي ڪتابن ۾، جن شاعرن جا گيتَ، نظمَ ۽ بيتَ ملن ٿا، تن ۾ مرزا قليچ بيگ، محمد صديق مسافر، ڪشنچند بيوس، ليکراج عزيز، ڀيرومل مھرچند، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، جُمع خان غريب، هُوندراج دُکايل، پَرسرام ضياء ۽ هري دلگير جا نالا بي حد اهم آهن. درسي ڪتابن جي اَهميت کي آڏو رکي، انهن ذڪر ڪيل سُجاڳ ذهن شاعرن جا لکيل بيتَ، گيتَ ۽ نظمَ ٻارن ۾ بي حد مقبول ٿيا ۽ اڄ تائين رهندا پيا اچن. ان ڏِس ۾ ڪشنچند بيوس جو نالو خاص طور تي ذڪر لائق آهي، جنھن جديد سنڌي شاعريءَ کي نئون موڙ ڏِنو. ان ڪارنامي ۾ سندس ٻاراڻي شاعريءَ جو وڏو ڪردار آهي، هُن ٻارن جي درسي ضرورت لاءِ، محمد صديق مسافر سان گڏُ ٻه ڪتابَ ترتيب ڏنا. (1) ڦُولداني، ۽ (2) سِپون، انهن ڪتابن ۾ ٻارن جي مطالعي لاءِ ٻارن جي مِزاجَ مطابق ٻاراڻا شعرَ ڏنا آهن. ڪشنچند بيوس جو مجموعو، ’شيرين شعر‘ 1929ع ۾ شايع ٿيو، جنھن ۾ 43 ٻاراڻا گيتَ ۽ نظمَ موجود آهن، ان کان سواءِ ڪشنچند بيوس ۽ هري دلگير جو ڪتابُ ’مؤجي گيتَ‘ (ٻاراڻن گيتن ۽ نظمن جو مجموعو) 1935ع ۾ شايع ٿيو، جنھن ۾ بيوس جا 15 ۽ هري دلگيرَ جا 4 گيتَ ۽ نظم شامل آهن.

ورهاڱي کان پوءِ واري دؤر ۾ به، درسي ڪتابن، ڪجهه ٻاراڻن رسالن ۽ ڪتابي سلسلن ۾ ڪجهه شاعرن جا، ٻارن لاءِ لکيل نظم، گيت ۽ ٻولَ شايع ٿيندا رهيا، پر اُهي هڪ جاءِ تي ڪتابي صورت ۾ سھيڙجي نه سگهيا، (ڪجهه شاعرن جا هاڻي ويجهڙائيءَ واري دؤر ۾ شايع ٿيا آهن.) انهن شاعرن ۾ مرزا قليچ بيگ، ڪشنچند بيوس، ڪاڪي ڀيرو مل، سليم ڳاڙهوي، الطاف عباسي، استاد بخاري، نثار بزمي، نادم بچل شاهي، بردي سنڌي، رشيد احمد لاشاري، احمد خان، آصف مصراڻي، تنوير عباسي، امداد حسيني ۽ ٻين جا نالا اچي وڃن ٿا. حيرت جي ڳالهه اها به آهي ته، 1947ع کان 1974ع تائينءَ واري 27 سالن جي ڊگهي عرصي ۾ هتي سنڌُ ۾ ٻارن لاءِ ٻولن ۽ گيتن جو ڪوبه ڪتاب شايع نه ٿيو آهي.

73-1974ع کان پوءِ واري دؤر ۾ بھرحال، ان ماٺ ۾ چُرپُر پئدا ٿي ۽ ٻارن لاءِ گيتن ۽ نظمن تي مشتمل ڪتابن ڇپجڻ جي شروعات ٿي، پر اها رفتارَ به اطمينان جوڳي نه هئي. سنڌُ ۾ ٻاراڻي ادب ۽ شاعريءَ کي اَڻھوند واري حالت مان ڪڍڻ ۾ روزاني اخبارن، ادارن ۽ تنظيمن اهم ڪردار ادا ڪيو.  ورهاڱي کانپوءِ 1951ع ڌاري ’بزم گلستان‘ جو قيام ٿيو.

”سنڌ ۾ ٻارن جي پھرين علمي ادبي تنطيم ’ٻالڪن جي ٻاري‘ هئي، جنھن جو قيام ددا شيوڪ ڀوڄراج 1923ع ۾ عمل آندو. ان کي باقاعدي تنظيمي شڪل آڪٽوبر 1926ع ۾ ڏني وئي. پھريون ڀيرو سنڌ جي ٻارن کي هڪ مضبوط علمي ۽ ادبي پليٽفارم مھيا ٿيو.“ هن تنظيم جي مرڪزي آفيس هن وقت ويسٽ ممبئي ۾ آهي. (3)

’بزم گلستان‘ نالي ٻارن جي هن تنظيم جو قيام حيدرآباد ۾ 1951ع ڌاري ٿيو ۽ غلام مرتضيٰ ڀٽي ۽ مقبولڀ ٽي هن تنظيم جو روح روان هئا. هن تنظيم جي قيام جو مقصد ٻالڪن جي ٻاري، جي کوٽ کي پورو ڪرڻ ۽ورهاڱي کانپوءِ سنڌي ٻاراڻي ادب کي سهارو ڏيڻ هو. (4)

مقبول ڀٽيءَ حيدرآباد مان ’گُلستان‘ رسالو جاري ڪيو. جنھن ٻاراڻي ادب جي ترقيءَ لاءِ ڪافي ڪم ڪيو. ڪجهه سالن کان پوءِ اهو رسالو بند ٿي ويو. ٻاراڻي ادب جي واڌاري لاءِ اياز پاٽوليءَ جي ’گلشنِ ادب‘ (ٽنڊو محمد خان) جون خدمتون پڻ ياد رکڻ جھڙيون آهن. انهن کان سواءِ سنڌُ جي مختلف شھرن مان ٻاراڻي ادب جا ڪتابي سلسلا جاري ٿيا، جيڪي گهڻو وقت جاري رهي نه سگهيا ۽ بند ٿي ويا. جن ۾ علمي ۽ ادبي ادارن ان سلسلي ۾ پاڻُ ملھايو، تن ۾ ”ادره گلستان- حيدرآباد“، ”ٻارن جي ٻاري- بدين“، ”سنڌي ادبي بورڊ-ڄام شورو“، ”انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي-ڄام شورو“، ”امين ڪتاب گهر-حيدرآباد“ جا نالا اَهم آهن. انهن ادارن وڏي تعداد ۾ ٻارن لاءِ ڪھاڻين، گيتن، نظمن ۽ ٻين موضوعن تي مشتمل ڪتابَ ڇپرايا، جڏهن ته روزاني ’عبرت-حيدرآباد“ (ٻارن جي ٻاري) ”روزاني هلالِ پاڪستان“ (گُلن جهڙا ٻارڙا)، ”چڻنگ پبليڪيشن-دادو“ (چڻنگ-سنگت)، ”گلشنِ ادب-ٽنڊو محمد خان“ (گلشن سنگت)، ”پوپٽ پبليڪيشن-خيرپور“ (سنڌي ٻالڪ سنگت)، ”سجاڳ ٻار پبليڪيشن-حيدرآباد“ (سجاڳ ٻار تحريڪ) ۽ ”ساٿي پبليڪيشن-گهوٽڪي“ (ساٿي ٻارڙا سنگت) جي نالن سان ٻارن جي تنظيمن جو بنياد وڌو ۽ ٻارن لاءِ رسالن ۽ ڪتابن جو سلسلو جاري ڪيو. انهن تنظيمن ۽ ادارن، ٻارن جي ادب جي واڌاري لاءِ ساراهڻ جھڙو ڪردار ادا ڪيو ۽ ٻاراڻي ادب جا اَهم ليکڪ پئدا ڪيا، پر اڳتي هلي اهي ادارا به روايتي سُستيءَ ۽ مالي مونجهارن جو شڪار ٿي ويا. بند ٿي ويل ڪتابي سلسلن/رسالن  ۾ ’جوت‘ جو پھريون شمارو خيرپور مان مختيار ملڪ 1976ع ۾ پڌرو ڪيو، ۽ ان جو ٻيون ۽ ٽيون شمارو حيدرآباد مان غفران عاقلاڻيءَ ، حڪيم ميمڻ ۽ مختيار ملڪ گڏجي شايع ڪيا. ان  کان علاوه حيدرآباد مان ’گلستان‘، ’لالي‘، ’گونج‘ ، ’ٻالڪ‘،’گل‘، ’ارچڪ مرچڪ‘’نئين  جوت‘’سنڌي ٻارڙا‘، ’ساٿي‘ ؛ ٽنڊي ڄام مان ’گلڙا‘؛ لاڙڪاڻي مان
’ڏياٽي‘، ’رابيل‘ ۽ ’گلڙا‘وغيره پڻ جاري ٿيا. ماهوار ’مُرڪ‘ ڪراچي، ماهوار ’گُلڙا‘
نالي سان هڪ رسالو شڪارپور مان به ايندو هو، اڳتي هلي’ارچڪ مرچڪ‘ سميت ٻيا رسالا بند ٿي ويا. هِن وقت ٻارن جو رُڳو هڪ ئي رسالو ’گُل ڦل‘ آهي، جيڪو سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شوري پاران، 1959ع کان مسلسل شايع ٿيندو رهي ٿو.  ان کان علاوه ’مٺڙا ٻار‘ نالي رسالو به ڪڏهن ڪڏهن حيدرآباد مان سايع ٿئي ٿو.

1947ع کان 1974ع تائين 27 سالن جي هڪ ڊگهي ماٺِ کانپوءِ، هتي سنڌُ ۾ ٻارن لاءِ گيتن ۽ نظمن تي مشتمل پھريون ڪتاب، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ پاران ’ٻاراڻا ٻول‘ جي نالي سان، جون 1975ع ۾ شايع ٿيو، هي ڪتاب تنوير عباسيءَ جو ترتيب ڏنل آهي. هِن ڪتابَ ۾ مختلف شاعرن جا 25 چونڊ گيت ۽ نظمَ شامل آهن، جن جي ٻولي سليس، سادي ۽ روان آهي. ’ڪتابَ ۾ شامل گيتَ وِندُر ۽ معلومات سان ٽِمٽار آهن ۽ ننڍڙي بَحر ۾ چيل آهن.‘ (5)

هِن ڪتابَ جي شايع ٿيڻ کانپوءِ، پنھنجي ذميداريُن کي محسوس ڪندي، پنھنجي ٻالپڻ جو قرضُ لاهڻ لاءِ، نئين ٽھيءَ جي ڪيترن شاعرن (جيڪي هاڻي وڏي عمر وارا ناميارا شاعرَ آهن) پاڻ کان اڳ وارن شاعرن سان گڏجي، ٻارن سان پنھنجي پيارَ جو ثبوت، ٻارن لاءِ گيتَ لِکي ڏنو. شاعرن پنھنجن گيتَن ۽ نظمن وسيلي ٻارن کي علم، سِکيا ۽ وِندُر جو سامان مھيا ڪري ڏنو ته جيئن هُو آزاد فضائن ۾، انساني ڀائيچاري، اَمن، اخلاق، سچائيءَ ۽ دوستيءَ جي علامت ٿي گُذاري سگهن.

1974ع کان پوءِ خاص طور تي ٻارن جي ملهايل عالمي سال 1979ع کان وٺي هيل تائين، نثر جي مقابلي ۾، ٻارن لاءِ گيتن، نظمن ۽ ٻولن جا مجموعا وڌيڪ تعداد ۾ شايع ٿيا آهن. هِن وقت تائين هند ۽ سنڌُ ۾، سنڌيءَ ۾ ٻاراڻي شاعريءَ جا جيڪي ڪتاب شايع ٿي چُڪا آهن، انهن جو وچور هن ريت آهي:

سنڌيءَ ۾ ٻارن لاءِ شاعريءَ جي ڇپيل ڪتابن جو سال- وار وچور

نوبھار	ڀيرومل مھرچند				1926ع
شيرين شعر	ڪشنچند بيوس				1935ع
مؤجي گيت	ڪشنچند بيوس/هري دلگير				1935ع
گُلِ نوبھار	جمع خان غريب				1935ع
ٻال چندرما	ٽئگور/ارجن ايسراڻي (ترجمو)				1940ع
لاتيون	گوورڌن محبوباڻي				1958ع
ممتا جون لھرون	ڪلا پرڪاش				1963ع
باغ بھار	پرسرام ضياء				1936ع
ٽِمڪندڙ تارا	ڪمل پياسي				1965ع
بينسري	هوندراج بلواڻي				1967ع
هيرا موتي	هوندراج بلواڻي				1967ع
ٻاراڻيون ٻوليون	ڍولڻ راهي				1967ع
ڪانوَ ۽ بالو	نينوَندرام روچاڻي ’اُپٽي‘				1969ع
ٻَھڳڻ ٻولُ	ڪشنچند بيوس/ليکراج عزيز				1970ع
ٻار ته اهڙا (منھنجا ديش ڀاتي)	گنگو شيوارام آهوجا				1970ع
اُٿ ڀارت جي سنتان	منگها رام ديوانو				1972ع
مَھڪندڙ مُکڙيون	ديال آشا				1974ع
روشن منارَ	ڪنھيا لال ڪرپالاڻي ’هان‘				1975ع
گُلڙن جا گيت	موتي پرڪاش				1975ع
ٻاراڻا ٻول	تنوير عباسي (ترتيب)				1975ع
روز ٽِڙن رابيل	ادل سومرو				1977ع
سُڀان جا ٻِيجلَ	سُوسن مرزا				1977ع
کٽمٺڙا	هوندراج بلواڻي				1977ع
ڪَليون ۽ گُل	سندر جڳواڻي ’مجبور‘				1977ع
مامي جون مُڇون	هوندراج بلواڻي (ترتيب)				1977ع
گُل ۽ تارا	اياز گل				1979ع
ڌرتيءَ جا تارا	نصير مرزا				1979ع
مُکڙين مالها	ذوالفقار سيال				1979ع
چنڊُ پشم گولو	ادل سومرو				1979ع
ڌرتيءَ جا گُل	منظور ظفر				1980ع
گُل گلابي	روپ ڪمار گهايل				1980ع
هي گيت گُلابي ٻارن جا (ٻه ڇاپا)	استاد بخاري		2015ع ۽ 1980ع
ٽِم ٽِم ٽانڊاڻا	مختيار ملڪ				1980ع
ٽِم ٽِم ٽانڊاڻا	بيوس/دلگير/عزيز				1980ع
ٻاراڻا گيتَ	اُستاد بخاري (ترتيب)				1981ع
ڪوڏَ ۽ سِپون	نياز پنھور				1981ع
رنگُ برنگي ڦوڪڻا	ڀڳوان نردوش				1981ع
پُتلين جو تماشو	ادل سومرو				1982ع
منھنجي ديسَ جا ٻارَ	ذوالفقار سيال				1982ع
ڦولَ چمن جا	گهنشام ساگر				1982ع
ٻاراڻا گيتَ	سترام داس سائل				1982ع
هندو جيون	هاسارام شرما ’پِيئا‘				1982ع
مزيدار گيتَ	هري دلگير				1983ع
گيتَ کيڏوڻا	رئيس فرخ/ذوالفقار سيال (ترجمو)				1983ع
دنيا آهي گول	مختيار مڱڻھار				1983ع
پنکڙيون گلابَ جون	ڪمل پياسي				1984ع
ڪِرڻا ڪِرڻا	مقصود گُل				1985ع
بھارَ آئي	ايس.ايس. ناٿاڻي				1985ع
گُلن جھڙا گيتَ	ذوالفقار سيال				1986ع
پوپٽ جھڙا گيتَ	ادل سومرو				1986ع
جھڙا گل گلابَ جا	اقبال شينو				1986ع
جهومر	منوهر بيدي				1986ع
ٻارن جا لوڪ گيتَ	هوندراج بلواڻي				1986ع
گيت گلابي	هري دلگير				1987ع
گل گلاب جا	سوڀراج رامچنداڻي ’عيش‘				1987ع
آءُ، وري آءُ	بسنت ڪمار تياڳي				1987ع
چندا ماما	روچو ’خوابي‘				1988ع
جيجل تُنھنجي جهولَ ۾	اهد شيخ				1988ع
گُل ۽ مُکڙيون (ٻه ڇاپا)	اختر درگاهي			2021ع ۽ 1989ع
لفظن جا رانديڪا	ذوالفقار سيال				1989ع
ڌرتي روشن ٿيندي	مختار مڱڻهار				1989ع
ارچڪ مرچڪ	هوندراج بلواڻي				1989ع
اُڏر اُڏر ڙي پوپٽڙا	کيمن. يو مولاڻي				1989ع
ٻارو اچو ته ڳايون	ديال آشا				1990ع
رم جهم رم جهم	ڀڳوان نردوش				1990ع
سُھڻا ٻال گيت	لڇمڻ ڪڪريجا				1990ع
گيتن جي گُلزاري	ڊاڪٽر نواز علي شوق				1990ع
وڏي اَمان	ٽيڪم آفتاب				1991ع
هڪ سؤ پروليون	هري دلگير				1991ع
سُرها گل ساڻيھه جا	سھندر سرواڻ				1992ع
ٻارُ گُلن جا هارَ	غلام محمد غازي				1992ع
ٻاراڻا گيت	رحيم بخش ’قمر‘				1993ع
روشن تارا گيت	محمد ابراهيم جويو، اعجاز قريشي ۽ ادل سومرو (ترتيب)				1993ع
ٻالڪ پيارا ٻولي پياري	غلام محمد ڀٽي				1993ع
ٻولَ اسان جي ٻارن جا	آصف مٺياڻوي				1994ع
ڌمڪ ڌم	ڪملا ڀيسن/تنوير جوڻيجو				1994ع
گُلابي گُلَ	گوهر دائودپوٽو				1994ع
مھڪارَ	خليل عارف سومرو				1995ع
رنگ بَرنگي ڦوڪڻا	ادل سومرو (ترتيب)				1995ع
ٻوليون لوليون ٻارن جون	بيخود بلوچ				1995ع
ٻاراڻا ٻول (ڇھه واليوم)	احمد خان آصف مصراڻي (ترتيب)				1997ع
مُرڪندڙ مُکڙيون	غلام محمد غازي				1997ع
پيارا پيارا پوپٽڙا	منظور ابڙو				1997ع
گيتن جھڙا ٻار	مشتاق بخاري				1998ع
ٻوليءَ جو اسڪول	وِمي سدارنگاڻي				1998ع
سائنس بخشي سونھن	غلام محمد غازي				1999ع
سُھڻا ٻالڪ سنڌُ جا	عبدالحئي ڀٽو				2000ع
اَچو ته الفابيٽ سِکون	وفا منظور چوهاڻ				2000ع
ٻارڙا موچارڙا	حاجي محمد ماهم ٽالپور				2001ع
پنھنجي ديسَ جا ٻارَ پيارا	وفا منظور چوهاڻ				2001ع
چنڊُ ستارا جهوليءَ ۾	مختيار گُهمرو				2001ع
سونھن سنسارَ جي	مشتاق بخاري				2001ع
ڇَھه ڇَھه پئسا ٻه ٻه پايون	ڪشنچند بيوس/نصير مرزا (ترتيب)				2001ع
هندورو	نارائڻ شيام/هوندراج بلواڻي (ترتيب)				2001ع
اکر اکر سُرهاڻ	ذوالفقار سيال				2002ع
جھڙا تارا جَرڪڻا	علي دوست عاجز				2002ع
گُلابي گُل	آزاد قاضي				2002ع
وطن گُل آ مون لئه	غلام محمد غازي				2002ع
خوشبوءَ سان کيڏو	منظور منگي				2002ع
گول مٽول	هوندراج بلواڻي			2002ع ۽ 2003ع
جيجل جهوليءَ موتيا	ممتاز عباسي				2003ع
ڌرتيءَ جا ٻارَ	محمد علي ماجد				2003ع
اکٻوٽَ	مھر خادم				2003ع
رانديڪو (ٻيو ڇاپو)	ملھار سنڌي				2003ع
رانديڪن سان راند	غلام محمد غازي				2003ع
سائنس پئي سمجهائي	غلام محمد غازي				2003ع
گيتن جا رانديڪا	ماڻڪ ملاح				2003ع
گيتَ پنھنجي ديسَ جا	غلام محمد غازي				2004ع
رنگ بَرنگي گيتَ	غلام محمد ڀٽي				2004ع
ٻالڪ چنڊ ستارا	ملھار سنڌي				2004ع
ٻارَ گُلن جا هارَ	علي محمد ’درد‘ سولنگي				2005ع
سُرها گُل	اظھر گيلاني				2005ع
سُٺي ترتيب ٻالڪ سنواري	آغا تاج محمد/وفا منظور چوهاڻ (ترتيب)				2005ع
گُل ۽ مکڙيون	ذوالفقار سيال				2006ع
مٽيءَ جا رانديڪا	اَدل سومرو				2006ع
رنگارنگي گيتَ	غلام محمد غازي				2006ع
آءٌ به جيڪر پڙهڻ وڃان ها	منٺار سولنگي				2006ع
رنگ بَرنگي گُل	روشن گولاڻي				2007ع
لفظن جا پوپٽَ	سميع سجاد جوڻيجو				2007ع
ٻارَ اکين جا ٺارَ	رحمت الله ’شوق‘ شڪارپوري/ عبدالجبار عبد (ترتيب)				2007ع
ٻاتا جنين ٻول	پريل دايو				2007ع
ٻِت ٻِت تنهنجا ٻولَ	نثار بزمي/عبدالجبار عبد (ترتيب)				2007ع
گُل خُوشبو ٻارُ	آزاد بخاري				2008ع
مٺڙي مٺڙي لاتِ	روشن گولاڻي				2008ع
ڀنڀوري	غلام محمد غازي				2008ع
ڌرتيءَ جا تارا	نثار بزمي/غلام محمد غازي (ترتيب)				2008ع
مُرڪون	غلام محمد غازي				2009ع
سُرها گُل رابيل جا	اقبال شينو				2009ع
دُعائون	ذوالفقار سيال				2010ع
جاڳو ٻارو	بيخود بلوچ				2010ع
دٻلي ٿي ڇڻڪي (ريڊيائي گيت)	نصير مرزا (ترتيب)				2010ع
موتي ۽ مُکڙيون	خليل عارف سومرو				2010ع
اسيمبليءَ جو راڳ	محمد صديق مسافر				2010ع
ماڻڪ موتي	سَتي کِلناڻي				2010ع
لنوُن پکيئڙا لاتيون (ديوناگري لپي)	ميرا هنڱوراڻي				2011ع
نَچڻا کيڏڻا کِلڻا ٻارَ	آزاد بخاري				2011ع
پيارَ منجهان ڏيان پِنگهو لوڏي	دليپ ڪوٺاري (ترتيب)				2011ع
اچو ته پنھنجو ڳوٺ سُڌاريون	دليپ ڪوٺاري				2011ع
ٻيڙيءَ ۾ چنڊُ	ياسر قاضي				2012ع
علم جي دولت	مرزا قليچ بيگ/مخمور بخاري (ترتيب)				2012ع
روشن تارا	روشن گولاڻي				2012ع
روشن تارا	شمشير الحيدري				2012ع
سُھڻا ٻارَ	علي محمد ’درد‘ سولنگي				2012ع
گُل ستارا ٻارَ	غلام محمد ڀٽي				2012ع
پنھنجي ٻولي پياري ٻولي	ذوالفقار سيال				2013ع
ڌرتيءَ جا چنڊَ	مختيار گهمرو				2013ع
ٻولَ انمول	عاجز ميرواهي				2013ع
پوپٽَ رنگَ رنگيلا	وفا مولا بخش				2013ع
هلو هلون اسڪول	زيب نظاماڻي				2013ع
اَٺ ماما گوگڙو (ٽي پاڇا)	ياسر قاضي (3 ڇاپا)	2014ع، 2016ع ۽ 2018ع
پوپٽُ ڏاڍا پيارا آهن	هوش محمد ڀٽي				2014ع
جاڳُ او ٻالڪ جاڳ	گوهر سنڌي				2014ع
سُونھن وطن جي	محمد قاسم ڪلوڙ				2014ع
گيت ۽ نظم-معصم مُکڙيون	ڪرم ٽالپور				2014ع
ٻارَ اکين جا ٺارَ	پريل دايو				2014ع
گُل ڦل گيتَ	جوهر بروهي				2014ع
ڌرتيءَ جا ٽانڊاڻا	ملھار سنڌي				2014ع
سائنس ڏِنو سوجهرو	آزاد بخاري				2015ع
گُلن جھڙي شاعري پوپٽ جھڙا ٻارَ	مختيار سمون				2015ع
روشن ٻاراڻا ٻولَ	روشن گولاڻي				2015ع
پنھنجا گيتَ پيارا	عاجز ميرواهي				2015ع
پئسو لَڌم پٽَ تان	غلام مصطفيٰ سولنگي				2015ع
نئين دؤر جا ٻارَ	غلام محمد ڀٽي				2015ع
رَنگا رنگي گيتَ	غلام محمد غازي				2016ع
لولو ڏنم ڪانوَ کي	ياسر قاضي				2017ع
سھڻا سھڻا پيارا ٻار	ناز نصرالله				2017ع
ٻال گلشن	روشن گولاڻي				2017ع
موتين داڻا	علي محمد ”درد“ سولنگي				2017ع
گُلڙا گُلڙا گيتَ	محمد جواڻ ”جانب“ سومرو				2017ع
ٻالڪَ ڌرتيءَ ٽانڊاڻا	وحيد محسن				2017ع
مِٺڙا ٻارَ	زخمي چانڊيو				2017ع
سُھڻا ٻارَ سمورا	ارباب علي عادل چوهاڻ				2017ع
خلقڻھار	اياز گُل				2017ع
پنھنجو هي اسڪول	اياز گُل				2017ع
راندِ روند	اياز گُل				2017ع
لاڏو لاڏي آڻيندو	گوورڌن ڀارتي				2017ع
ننڍڙا جيو	قمرالنساء جوکيو				2018ع
مور نَچي ٿو	روشن گولاڻي				2018ع
ٽانڊاڻا ٽانڊا راتِ	علي دوست عاجز				2018ع
ٻارن جي وِندُر، چيستانا ۽ پروليون	مرزا قليچ بيگ				2018ع
منھنجي گُڏي	سنڌيا چندر ڪُندناڻي				2018ع
ننڍڙا ننڍڙا فرشتا پيارَ پَريون	ذوالفقار سيال				2019ع
حقُ سُڃاڻ اي ٻارَ	آزاد بخاري				2019ع
قلم ٻارن جي هٿَ ۾	عبدالحئي ڀٽو				2019ع
واڱڻ مل جي شادي	ڍولڻ راهي				2019ع
چنڊُ به منھنجو رانديڪو	ذوالفقار سيال				2020ع
گيتن جي مھڪارُ	غلام محمد غازي				2020ع
بابا مون کي ڪر نه ڌنار	مور مغيري				2020ع
ڦِر ڦِر سونٽو	غلام محمد ڀٽي				2020ع
واهَه ڙي تارا گول تارا	غلام مصطفيٰ سولنگي				2020ع
مسافر جون مثنويون	محمد صديق مسافر/ مصطفيٰ سولنگي (ترتيب)				2020ع
ٻار بنا ڪھڙو سنسار	غلام محمد غازي				2022ع
منھنجو گُڏڙو منھنجي گُڏڙي	ذوالفقار سيال				2021ع
ننڊَ پري	اياز گُل				2021ع
ڌرتيءَ جا تارا	شيخ نديم تصور				2021ع
آسماني پري	هينا اگناڻي ’هير‘				2022ع
پنھنجي دُنيا ڌارَ	ذوالفقار سيال				2022ع
مامو چنڊُ	شھمير سومرو				2022ع

هن مقالي ۾ هند ۽ سنڌُ ۾ شاعريءَ جي (ٻارن لاءِ شاعري) سمورن ڪتابن کي شامل ڪيو ويو آهي، پوءِ به ممڪن آهي ته، ڪو هڪ اَڌ ڪتاب رهجي ويو هجي، جنھن بابت ڄاڻَ جو انتظار رهندو. يو. ايس. اي آئي ڊي پاران سنڌ ريڊنگ پراجيڪٽ ۽ پاڪستان ريڊنگ پراجيڪٽ تحت، ڪجهه اسڪولن ۾ اضافي ڪورس طور پڙهائڻ لاءِ، ٻارن جي ادب جا ڪافي ڪتاب ڇپايا ويا آهن، جن ۾ ڪجهه ڪتابَ ٻارن لاءِ نظمن تي مشتمل آهن.

هيڏي ڊگهي عرصي ۾ سنڌي ادب ۽ ٻارن لاءِ شاعريءَ جي ڪتابن جي حوالي سان، توڙي جي مٿيون ڄاڻايل تفصيل ڪو گهڻو ڪونهي، پر تنھن هوندي به سنڌي ڪتابن جو هي تعداد ”نه هجڻ کان ڪجهه هجڻ“ واري خيال کي ٽيڪ ڏئي ٿو. نئين ٽھيءَ جا ڪيترائي ليکڪ/شاعرَ ۽ ڪجهه سينئر اديبَ/شاعرَ ان ڏِس ۾ پنھنجي ڪوششن ۾ رُڌل آهن، جن کي ڏِسي ٻارن لاءِ شاعريءَ جي سلسلي ۾ گهڻيون اُميدون رکي سگهجن ٿيون.

مٿين ڄاڻايل شاعرن کان سواءِ به، ڪيترائي شاعرَ اهڙا به آهن، جن ٻارن لاءِ سٺي شاعري ته رَچي آهي، پر سندن ڪتابَ شايع نه ٿيا آهن، تن مان ڪن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا. انهن ۾ گهڻا نوجوان آهن ۽ اڄُ به لِکي رهيا آهن-ڪجهه وڏا شاعرَ هاڻي اسان ۾ نه رهيا آهن، پر سندن تخليقي حصو تاريخ جو اهم باب آهي.

شيخ اياز، تنوير عباسي، نياز همايوني، امداد حسيني، لڇمڻ ڪومل، ليکراج هنس، جيوت گوگيا، ڪوڙو مل کِلناڻي، دادا شيوڪ ڀوڄراج، ڪانجي لعل قاصد، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، سائل آزاد، مظفر حسين جوش، بلاول پرديسي، حافظ محمد احسن چنا، بردو سنڌي، الطاف عباسي، علي محمد مجروح، اياز پاٽولي، سندر جڳتياڻي، روچي خوابي، ڊاڪٽر الھداد ٻوهيو، شمس الدين عرساڻي، وسيم سومرو، ڪوثر ٻُرڙو، امر اقبال، ماڻڪ ملاح، عبدالحميد آس ٻٻر، ظفر عباسي، سجاڳ سنڌي، وزير علي شاد، عبدالعزيز رنگريز، آذر عطا، عاشق هالائي، مير عبدالرسول، قربان منگي، جاويد سوز هالائي، گل بھار باغائي، قربان جهتيال، خاور قبولائي، ڪمال ڄامڙو، منور ابڙو، انجم قاضي، آفتاب نثار جوڻيجو، نواز رُڪڻاڻي، مھر فقير، آغا سعيد، قيوم لالي، عبد مگسي، ناز ميراڻي، طاهر سنڌي، شفن مڱريو، شبنم موتي، مرتضيٰ سيال، عابد مظھر، سراج مصطفيٰ جوکيو، عنايت ميمڻ، عاجز جمالي، اختر ٽانوري، اياز لطيف دايو، منظور بيدار، عبدالباري ابڙو، ضمير کرل، سڪندر عباسي، خدا بخش ابڙو، احسان لغاري، اشوٿاما، اشوڪ ڪمار شرما، انور جوکيو، ياسمين عمر، بدرالنساءِ جوڻيجو، عيسيٰ ڪوڏ، رضيه ناياب چانڊيو، سُندر، خديجه سمون، اياز سومرو، سرور سميجو، شبير بيدار، بدر قريشي، قاضي منظر حيات، زاهد عباسي، مختيار اُنڙ، پنھل پياسي، زبيده ميتلو، روشن جويو، رخسانا سومرو، رام ساگر، ابنِ حيات پنهور، اشرف آصف مصراڻي، اديب الرحمان چانڊيو، آزاد محمد صديق دل، ميمڻ غلام مصطفيٰ مشتاق، درگاهي ميراڻي، انور ابڙو، سائل وسطڙو، صابر نظاماڻي، سيد منظور نقوي، شبير سومرو، اصغر برفت، ناگور سنڌو، اُداس ٿري، بلال بروهي، شجاع سنڌي، شفيع چانڊيو، محمد علي پٺاڻ، سرور سيف، خالد ٻانڀڻ، سجاد سرور، مير حاجن مير، سميع سجاد، جميل سومرو، ڊاڪٽر بشير احمد شاد، احسان دانش، سڪندر مگسي، سجاد ميراڻي، شيخ ارشاد، علي حسن سرڪي، علي عابد سومرو، رضوان گُل، شوڪت چاچڙ ۽ احسان راهوجو ۽ ٻيا ڪيترائي شاعر جن ٻارن لاءِ مختلف مرحلن تي شاعري سرجي آهي.

 

حوالا ۽  مَددي ڪتابَ

1. enotes.com
2. https://www.britannica.com/summary/childrens-literature#
3. آزاد، خالد ’سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ‘ (جلد ٽيون)، سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو، 2016ع، ص 17
4. ساڳيو ڪتاب: ص 19
5. عباسي، تنوير، ”ٻاراڻا ٻول“ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، ڄام شورو، 1975ع
6. ملاح، مختيار احمد ’سنڌي ادب تي هڪ نظر‘ مڪتبه فريدي ، ڪراچي 2021ع
7. ماهوار ”گُل ڦُل“- (مختلف مھينن جا رسالا): سنڌي ادبي بورڊ، ڄام شورو سنڌُ.