Abstract:

 

Late Shiri Lalchand Amar Dino Mal was born 25 January in 1885 A. D in Hyderabad city of Sindh and died in India 18 April 1954. He was a legendary personification of Sindhi literature. He loved his homeland Sindh and the humanity, nature and humanity of his homeland. He was jubilant creative writer and he was very enthusiastic human and he initiated his literary career about 1905 A.D, when he was 20 years old young boy, this period is known as the  Golden era of Lal Chand, he wrote many novels,  short stories, dramas, Essays, and furthermore he wrote many research books. His research work is excellent, along with it he also wrote Biography of Hazart Muhammad (P.B.U.H) in 1911 1 (محمد رسول الله صه), Shah Abdul Latif Bhitta1 1914 (شاهاڻو شاهه) and Sachal Sarmast (سچل سرمست) He also interpreted ideology of Islam and Sufism.

Lalchand Amar Dino Mal was great progressive trend setter writer, he wrote many short stories having many aspects of society and published and named as Hur Makhija, (حر مکي جا), Dukhan dadhi Zindgi (زندگي ڏکن ڏڌي), soon verniyoon diliyoon 1925, (سون ورنيون دليون), chooth jo chand 1905, (چوٿ جو چنڊ) and many others.

He was a person with special knowledge of language and wrote book named Sindhi Boli jo Nichur(سنڌي ٻوليءَ جو نچوڙ)

Lal Chand Amar Dino Mal wrote about 62 books. In this regard his work is sound, memorable, and his work will be written in golden words.

 

سنڌي ادب جي تاريخ جي ويجهي ماضيءَ تي نظر وجهڻ سان پتو پئي ٿو ته، سنڌي ادب ۾ جديد لاڙا، انگريزن جي دور يعني 1843ع کان پوءِ آيا آهن ۽ سنڌي الف-ب ٺھڻ کان پوءِ انگريزن، سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي ترقيءَ لاءِ جيڪي ڪوششون ورتيون، ان جي نتيجي ۾ ئي سنڌي ادب وڌيڪ اُسري سگهيو ۽ ان دور جي عالمن، اديبن جي کيپ ادب جي اُفق تي اڄ به روشن نظر اچي ٿي، انهن ۾ لالچند امر ڏني مل جو نالو نمايان آهي.

سنڌي ادب کي جيڪڏهن ترقي پسنديءَ جي تناظر ۾ ڏسبو، ته اسان کي اها بخوبي ڄاڻ ملندي ته جڏهن مارڪسي روسي انقلاب اڃا پنھنجي مڪمل منطقي انجام تائين پهتو ئي نه هو ۽ برصغير جي اندر ترقي پسنديءَ جو اصطلاح ۽ انجمن ترقي پسند مصنفين جو پايو ئي نه پيو هو، ته ان وقت به سنڌي ادب ۾ انسان دوستيءَ وارو لاڙو موجود هو. انهيءَ قديميت ۽ جديديت واري سنگم ۾ سنڌي ناول، ڊرامي ۽ ڪھاڻيءَ جي صنفن ۾ جيڪي جديد عوام دوست ۽ ترقي پسند لاڙا پيدا ٿيا، تن ۾ لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جو به وڏو حصو شامل آهي.

لال چند امر ڏنو مل جڳتياڻي 25 جنوري 1885ع تي حيدرآباد، سنڌ ۾ ڄائو. هن ابتدائي سنڌي تعليم گهر ۾ خواندن کان حاصل ڪئي. مئٽرڪ جو امتحان 1903ع ۾ هيرانند اڪيڊميءَ مان پاس ڪرڻ کان پوءِ وڌيڪ تعليم پرائڻ لاءِ 1904ع ۾ ڪاليج ۾ داخل ٿيو. 1908ع ۾ ايس.ٽي.سي جي ڊگري ورتائين. 1918ع ۾ بي. اي جو امتحان پاس ڪرڻ بعد، سنڌ مدرسة الاسلام ڪراچيءَ ۾ نائب معلم ٿيو. ان کان علاوه نيو هاءِ اسڪول ڪراچيءَ ۾ استاد ۽ بعد ۾ هيڊ ماستر به ٿي رهيو.

”سنڌ جو نامور عالم ۽ دانشور محمد ابراهيم جويو به سندس شاگردن مان هو.“ (سنڌيانا: 2011ع، ص 491)

هُو نه فقط تعليمي ماهر بلڪه سماج جو نبض شناس قلمڪار هو، هن پنھنجي حساس دل جي آرسيءَ ۾ سماج کي جيئن پرکيو، تنھن کي بنا ڪنھن مصلحت ۽ ڊپ ڊاءَ جي اظھاريو. هن پنھنجي تخليقي ذهن کي ڪنھن هڪ صنف جو محتاج نه ٿيڻ ڏنو، پر هن سنڌي ادب جي هر صنف تي پنھنجي تخيل سان قلم کي ڪُڏايو ۽ ادب جي ڦلواڙيءَ ۾ اهڙا ته ٻج ڇٽيا آهن، جن جي گلڪاريءَ ۽ هُڳاءَ سان ادب جو چمن مھڪاريو پيو آهي ۽ انهن گُلن جي سدا بھاري اڄ به قائم آهي. هن ادبي دنيا ۾ تڏهن پير پاتو، جڏهن وِيھن ورهين جو نوخيز ڳڀرو جوان هو. سندس شعوري سگهه ۽ نوجوانيءَ وارن جذبن، کيس الڳ ۽ نياري واٽ اختيار ڪرڻ تي اُڪسايو هو ۽ هن ان وقت هڪ اهڙو ناول لکيو، جنھن کي تنقيد جا تير به سَهڻا پيا، اُن ناول جو نالو آهي ’چوٿ جو چنڊ‘ جنھن ۾ هُو پنھنجي تخليقي واٽ لاءِ پاڻ ئي لکي ٿو ته:

”منھنجي واٽ ئي پنھنجي آهي، لتاڙيل سڙڪ تان آءٌ هلان ئي ڪونه ٿو.“ (جڳتياڻي، 1927ع، ص 8)

لالچند امر ڏني مل کي پھريون جديد سنڌي ڪھاڻيڪار لکيو وڃي ٿو. 1914ع ڌاري سندس ڇپيل ڪھاڻي ’حر مکيءَ جا‘ جيڪا سنڌ ڪاليج مسيلني ۾ شايع ٿي، ان کي پھرين سنڌي اصلوڪي ڪھاڻي سڏيو وڃي ٿو.

هُر (حر) مَکي جا: ان ۾ ڪو وڌاءُ نه آهي ته جديد سنڌي ڪھاڻيءَ جو باني لال چند امر ڏنو مل جڳتياڻي آهي، جنھن ’حُر مکي جا‘ لکي ڪري، ڌاڙيلن جي ظلمن ۽ انگريزن جي غاصباڻي ۽ ظالماڻي ڪردار کي وائکو ڪيو. ان ڪھاڻيءَ بابت شوڪت حسين شوري صاحب لکيو آهي ته:

”لال چند امر ڏني مل جي ڪھاڻي ’حُر مکيءَ جا‘ انگريز سامراج جي خلاف 1898ع ڌاري، جيڪا پھرين حُر تحريڪ هلي هئي، ان جي پسمنظر ۾ لکيل ڪھاڻي آهي، جنھن کي سنڌي مزاحمتي ادب جي پھرين ڪھاڻي پڻ چئي سگهجي ٿو.“ (شورو، 2017ع، ص 17)

ڏاهي لال چند امر ڏني مل جڳتياڻي، ان ڪھاڻيءَ ۾ مَکي ڍنڍ جي پسگردائي ٻڌائڻ سان گڏ ڪھاڻيءَ جي ڪردارن، انهن جي چورين چڪارين، ۽ عاشقيءَ معشوقيءَ جي داستانن کي بيان ڪيو آهي. هيءَ ڪھاڻي ارڙهن صفحن تي ٻڌل آهي. ڪھاڻيءَ جا ڪردار بچو خاصخيلي، پيرو وساڻ، تڳيو چانگ، عيسو ڏاهري ۽ خميسو وساڻ، عثمان ۽ سندس زال داديءَ، رضا محمد دفعدار ۽ ڪجهه ٻيا به آهن. انهن ڪردارن سان به انصاف ڪيو اٿائين.

”عاشق معشوق پاڻ ۾ ڏاڍيءَ اڪير مان ڀاڪر پائي گڏيا، ڪو وقت ته هڪ ٻئي جي جيءَ سان جڙيا پيا هئا ۽ ڪُڇا بلڪل ڪين ٿي.“ (جڳتياڻي،  ص 27)

انگريز سرڪار عيسُو ۽ بچوءَ کي ڦاهيءَ جي سزا ڏيئي سندن لاشن کي دفنائي، مٿن روڊ ٺھرائي، سندن نشان کي ئي مٽائي ڇڏيو آهي، پر لال چند امر ڏني مل سندن وِيرتا بيان ڪري سنڌي ادب جي تاريخ ۾ امر ڪري ڇڏيو آهي.

هن ڪھاڻيءَ ۾ وڏيرن ۽ پوليس جي عملدارن جي هٿ رکڻ جا اشارا به ڏنا آهن، مجموعي طور تي ڏٺو وڃي ته سنڌ جي اهائي حالت آهي، جيڪا 1914ع ۾ هئي. اها هڪ سياسي، تاريخي، سماجي، جاگرافيائي پسمنظر پيش ڪندڙ هڪ رومانوي ڪھاڻي آهي. پر اها ڪھاڻي مان سمجهان ٿو ته ڪنھن به ريت اها حقيقت ظاهر نه ٿي ڪري ته ڪو اها ’قومي مزاحمت‘ جي باري ۾ لکيل آهي. فقط هڪ جملي جي آڌار تي فيصلو نه ٿو ڪري سگهجي. جملو ڪجهه هن ريت آهي.

”پير صاحب جا ٻري آئي، تنھن قول ڪيو ته، آءٌ ڌاڙيلن جون ٻانهون پيش ڪندس.“ (جڳتياڻي، 1914ع، ص 14)

ڏکن ڏڌي زندگي: هيءَ پيار ڪھاڻي آهي، پر ان سان گڏوگڏ ان ۾ سماجي مسئلن جي به ٿوري اپٽار ٿيل آهي. ڪھاڻيءَ جا مڪالما ۽ منظر ڪشي تمام سٺي آهي ۽ آءٌ سمجهان ٿو ته ڪھاڻيءَ ۾ اهڙي ڪا به پيچيدگي نه آهي، ڪھاڻيءَ جو عنوان ته درد سان ڀريل آهي، پر ان جي ابتدا ۽ انتھا ۾ اهڙي ڪابه شديد وارتا شامل نه آهي. هن ڪھاڻيءَ جي مصنف طور آوتراءِ روپچند منچنديا جو نالو لکيل آهي. جنھن جي لاءِ منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته:

”ڇا ڪيائين جو پنھنجو نالو ئي مٽائي نُک وارو نالو آوتراءِ روپچند منچنديا اختيار ڪيائين. ڪشنيءَ جو ڪشٽ 1917ع، ڏکن ڏڌي زندگي 1925ع، لکيائين.“ (ملڪاڻي،  1993ع،  ص 46)

هن ڪھاڻيءَ جي ٻولي نج ۽ سھڻي آهي.

”منھنجي دل ٺري ڳڱ ٿي ويئي. دل جو ڪنول ٽڙي پيو. مون ڀانيو ته رات رنجن جي اجها وهامي.“ (جڳتياڻي،  سال 1925ع، ص 22)

عملدار، ڪين رعيت آزار: هيءَ ناٽڪ ڪھاڻي ٻن حصن ۾ شايع ٿي هئي، هن جو پھريون حصو سنڌي ساهت سوسائٽيءَ جي ماهوار رسالي جي پنجين ڪڙيءَ ۾ شايع ٿيو، هن ڪڙيءَ ۾ جملي 18 صفحا آهن ۽ سندس قيمت چار آنا رکي وئي هئي. ان ناٽڪ ڪھاڻيءَ جي ٻي ڪڙي، 20 صفحي کان، 37 صفحي تي ختم ٿي. هيءُ حصو رسالي جي ڇھين ڪڙيءَ ۾ شايع ٿيو. هن ڪڙي جي قيمت به ساڳي چار آنا رکي وئي هئي. هن ناٽڪ جي ڪھاڻي به سماج جي اوڻاين کي ظاهر ڪري رهي هئي، سرڪاري عملدار اٻوجهه ۽ مسڪين ماڻهن سان جيڪي ڪلور ڪندا هئا، انهن کي ليکڪ طنزيه انداز ۾ سھڻي نموني ناٽڪي صورت ڏني آهي.

لال چند نھايت چترائي سان ٻولي ڪتب آندي آهي، جنھن ۾ طنز سان گڏ مزاح جو عنصر به شامل آهي. ان سان گڏوگڏ ان دور جي بُراين جھڙوڪ؛ رشوت خوري، شراب نوشي، هيڻي تي مار وغيره کي پڻ پنھنجي قلم سان نروار ڪيو آهي.

”اسان وٽ جيڪي تپيدار رهندا هئا، سي ڪنھن ڏينھن ته اوير ڀرو ايندا هئا ته صبح جو کائيندا هئا ئي ڪين هئا، پر رات پوندي هئي ته دوسي دوسي پيٽ ۾ ڦلڪا اڇلائيندا ويندا هئا.“ (جڳتياڻي، 1920ع، ص 3)

”اکبارن (اخبارن) وارا وري  ڪھڙا آهن! گورن عملدارن کي ته پاڻ ڍڪيو پيا ڍڪين. البت ڪڏهن ڪڏهن ديسي هفيزرن (آفيسرن) تي اچي مٽبا آهن“ (جڳتياڻي، 1920ع، ص 25)

سھڻي ۽ ميھار: هي ڪتاب لال چند امر ڏني مل جڳتياڻي ۽ ڊنگو ڪندن مل ٿڌاڻيءَ جي گڏيل ڪاوش آهي.

ان بابت لالچند پاڻ لکيو ته:

”ٿورن ڏينھن کان پوءِ ڊنگو مون وٽ دستخط نسخو کڻي آيو. چي سائين، هي ته پڙهي ڏسو. سھڻي ميھار لکيو هوائين.“ (جڳتياڻي، 1939ع، ص 2 )

ڊنگو ڪندن مل لکي ٿو ته:

”شاهه سائين جيڪڏهن سر سھڻي نه لکي ها ته هيءُ ناٽڪ به نه لکجي ها ۽ ارپنا ڪئي آهي 'مٺڙي چتري تنھنجي نمت.“ (ٿڌاڻي، 1939ع، ص 2)

اندرا ۽ چندرا: هي ڪتاب لالچند امر ڏني مل ۽ لڻيدارام ليکراج (رهندڙ شڪارپور) جو لکيل آهي. جنھن جو پھريون ڇاپو 1915ع ۾ شايع ٿيو. ڪتاب بابت سنڌي ساهت سوسائٽي جو ڪارپرداز لکي ٿو ته:

”ڪتاب جي رٿا نھايت وڻندڙ ۽ چھر واري هئي، پر اصل واري عبارت تي ذرا پورهيو کپندو هو.“ (جڳتياڻي، 1915ع، ص 1)

هي ڪتاب ٻن ساهيڙين اندرا، چندرا ۽ هڪ پريميءَ رگهوناٿ جي پريم تي آڌاريل آهي، ڪھاڻيءَ جو مول متو قرباني آهي، جنھن کي نھايت قابليت سان نڀايو ويو آهي. ٻوليءَ جو گيان، سلوڻائي اُتم درجي تي ڏسجڻ ۾ اچي ٿي. ان دور جي ماحول ۽ اخلاقي معيار کي نظر ۾ رکي، محبت جي مقام کي فطري سادگيءَ، حيا ۽ حليمت سان پيش ڪيو آهي. لفظن جي ميٺاج جو جوهر ڪيڏو نه واضح آهي.

”اندرا، تون هن ويل هتي ڇو آئي آهين؟ ڇو ننڊ نه ٿي اچيئي ڪئن؟“

”اندرا: جن جي دل کي چوٽ لڳي، تن جا نيڻ ننڊون ڪئن ڪن؟ آءٌ ته دل، من چت اوهان کي ارپي چڪي آهيان.“ (جڳتياڻي، 1915ع، ص 2)

”رگهوناٿ، اندرا جو ههڙو اٽل پريم ڏسي ڏاڍو گدگد ٿيو، ۽ سندس اندر ۾ به پريم جون لھرون ڇوليون مارڻ لڳيون.“ (جڳتياڻي، 1915ع، ص 2)

اها ڪھاڻي چوڏهن مختصر حصن ۾ ورهايل آهي.

چوٿ جو چنڊ: هي ناول لالچند امر ڏني مل جي اها پھرين اصلوڪي ڪاوش آهي، جنھن ۾ هن مروج سماجي اصولن کان بغاوت ڪئي آهي. سندس اهو ناول پھريائين ’سرسوتي‘ مخزن ۾ 1905ــ1906ع ڌاري شايع ٿيو ۽ ان بعد 1921ع ڌاري ’سنڌي ساهت سوسائٽيءَ‘ جي ماهوار ڇپجندڙ ’اَنڪ‘ (شماري) ۾ پڻ ڇپيو. انهيءَ ناول جو نئون ڇاپو 1947ع ۾ ’جئه هند‘ ماهوار رسالي ۾ ’ڀارت جيون ساهتيه منڊل‘ تلڪ روڊ، حيدرآباد، سنڌ وارن پڻ ڇپايو ۽ ان تي لکيل آهي، ’جئه هند‘ جو آگسٽ، سپٽمبر ۽ آڪٽوبر جو رسالو. جنھن جي ارپنا ۾ پاڻ لکي ٿو ته:

”ارپيان ٿو، گهڻي سڪ ۽ پيار مان، هٿ ادب جا ٻڌي نولراءِ هيرانند ائڪڊمي ۽ ان جي لائقن ڀرين برپا ڪندڙن ۽ اوائل وارن جانفشان ڪارپردازن کي.“ (جڳتياڻي، 1947ع ص3)

لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جي نظر سماج جي هر پھلوءَ تي هئي، هن انهيءَ اصلاحي، اخلاقي، انقلابي، سياسي ڏکئي دور ۾، اهڙي موضوع کي تخليقي صورت ڏني، جنھن کي ’شجر ممنوع‘ سمجهيو ويندو هو. راقم جي خيال موجب اهو شايد پھريون سنڌي ناول آهي، جيڪو پريمي ۽ پريمڪا بدران ٻن مرد پريمين جو قصو آهي، جنھن کي سماجي طور تي نھايت ئي ڪِرڀ جوڳو ۽ غير اخلاقي سمجهيو ويندو آهي. ان سان گڏوگڏ هندو، مذهبي طور تي ’چوٿ جو چنڊ‘ ڏسڻ کي سٺي سَنوڻ طور نه سمجهندا آهن، ان تي به راءِ زني ڪئي آهي. جيڪڏهن ٿورڙو غور ڪيو وڃي ته، انهيءَ ناول ۾ مذهبي روين کان به بغاوت نظر اچي ٿي. سندس ناول، اهڙن ئي روين تي آڌاريل آهي. پر ڪٿي به اهڙي ڳالهه لکيل نه آهي، جنھن کي پڙهي ڪري فحش نگاريءَ جو احساس ٿئي. منگهارام موجب ’چوٿ جي چنڊ‘ بابت پاڻ لکي ٿو ته:

”تن ڏينھنِ جڏهن زال ذات اڃا پردي مان نڪري مرد سان لھه وچڙ ۾ نه آئي هئي، تڏهن ويچارا نوجوان دلين جي اُڀرندڙ محبت هم جنس دوستن سان ئي ونڊيندا هئا ۽ اهڙن ٻن نوجوان دوستن جي وچ ۾ بي طمع ۽ سليس سڪ جو ورنن هن ناول ۾ نفيس نموني ڪيل هو.“ (ملڪاڻي، 1993ع، ص 80-81)

ان مان اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته، اسان جو سنڌي اديب گذريل سوا صديءَ کان ئي پنھنجي اصلاحي، اخلاقي فلسفي تي آڌاريل ڪھاڻين ۽ ناولن کان علاوه به، اهڙين حقيقتن ۽ روين جي عڪاسي ڪري رهيو هو، جيڪي انساني جبلتن ۾ شمار ٿينديون آهن، ۽ لال چند امر ڏنو مل جڳتياڻي انهن جي نفساني جذبن جون ريکائون چِٽي رهيو هو.

آسانند مامتورا به سندس فڪر کان متاثر هو ۽ سندس ئي نوع ۾ لکيل ڪن موضوعن تي طبع آزمائي به ڪئي آهي.

ان کان علاوه ’چوٿ جي چنڊ‘ ۾ دل پذير محاورا، اصطلاح ۽ شعر به ڏنل آهن. ٻوليءَ جي چاشني چٽيءَ طرح نظر اچي ٿي.

”پاڻ هڪ ڳلپٽ ڳڀروءَ کي ڀاڪر ۾ وجهيو هوا ۾ پيو اُڏامي. سونھن ۽ سرهائيءَ ۾ گلاب ۽ چنبيلي کانئس شرمسار آهن. منھن هن جو چوڦلو ۽ ڳچي جھڙي هنس جي؛ پيشاني لسي نھايت موچاري؛ ڀِرون ڀالا ڪارا؛ اکيون ٽنورن جِھُون (جھڙيون) ۽ آب ڪٽورا ــ منجهانئن پريم پيو ڇڻي... پاڻيءَ تي وري ڏسبو ته خود چندرما اچي براجمان ٿيو آهي، ۽ موج ۾ اچي، وار ڇوڙي جُهولي پيو. يا ته ائين پيو ڀانئبو ته، چانديءَ جي چاپ آهي، جا پيئي پاڻيءَ جي سطح تي تري.“ (جڳتياڻي، 1947ع، ص: 7-8)

سڄي ناول ۾ اهڙي ته منظر نگاري ٿيل آهي، جنھن کي پڙهڻ کان پوءِ ذهن، لفظن جي خوشبوءَ سان معطر ٿي وڃي ٿو. جيتوڻيڪ مٿيون ناول پنھنجي موضوع جي انوکيت سبب انتهائي توجهه جي لائق هو، ۽ هي سنڌي ادب جو نھايت ئي اهم ناول آهي. سندس لکڻين مان لفظن جي سونھن، جڙاءُ، انفراديت بخوبي نظر اچي رهي آهي. ناول جي ٻولي نھايت سُشيل، سلاست ۽ حُسناڪيءَ سان معمور آهي، منظر ڪشيءَ سان گڏ  حساس ۽ جذبات جي رنگينيءَ سان پڻ سرشار آهي.

”لالچند جي قلم ۾ اهڙي طاقت آهي، جو عام رواجي گهٽنا کي به هو پنھنجي اندر جي سوجهيءَ سان ڏسي، کيس انوکو رنگ عطا ڪري ٿو. هن جي ڪلڪ پارس سمان لوهه کي به سون بڻايو ڇڏي.“ (سبزوئي٬ 2020ع٬ ص 262)

ڪشنيءَ جو ڪشٽ: هن جو ٻيو ناول، 1917ع ۾ شايع ٿيو، جنھن ۾ پڻ عام گهويلو زندگيءَ ۽ سماجي ڪردارن جي ڇڪتاڻ کي اظھاريو ويو آهي.

”ڪشنيءَ جو ڪشٽ رواجي ڍنگ جو سماجڪ ناول آهي. منجهس آدرش پاترن ۽ بدڪار  ڪردارن جو قدم قدم تي ٽڪر ڏيکاريل آهي.“ جيٽلي، سال 2008ع، ص 83)

هن ناول ۾ عورت تي آيل ڏکيائين سان گڏ عورت ذات جي مستقل مزاجي، صبر، تحمل، بردباري ۽ وديا کي پنھنجي ناول جو موضوع بڻايو آهي.

”ڪشنيءَ کي پيٽ ۾ وديا پيل هئي، تنھن جو ڏڍ هوس. دل نه لوڙهيائين، پر سمجهيائين ته هن کان پوءِ ڪراچيءَ اسان جو رهيو نه ٿئي. (جيٽلي، سال 2008ع، ص 84)

ان چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته قابل مصنف ناول جي موضوع کي نھايت سھڻي انداز ۾ قلم بند ڪيو آهي.

سون ورنيون دليون: لال چند جڳتياڻيءَ جو هي ٽيون ناول آهي. هو نه فقط سنڌي ادب جو پاڙهڪ ۽ سرجڻهار هو، بلڪ هن پرڏيهي ادب کي به سنڌيءَ ٻولي جو اهڙو ته اوڍاڻو ڍڪايو آهي، جو اهو ڏيھي ادب پيو ڀاسجي. سندس ترجمو ڪيل ناول ’سون ورنيون دليون‘ (Hearts of Gold) (جيڪو ناول نگار آءِ ايڊهور جو لکيل هو) ۾ آسانيءَ سان محسوس ڪري سگهجي ٿي. جنھن ۾ هن نھايت ئي سليس ۽ شائسته ٻولي ڪتب آندي آهي. هن کي ناول جو مرڪزي خيال شايد تمام گهڻو پسند آيو هو، ڇاڪاڻ جو اهو ناول، انسانيت جي اعلى اخلاقن ۽ اخلاص جي ترجماني ڪندڙ آهي. جنھن کيس موهيو هو ۽ هن ناول جي ڪمزور پيشڪش جي باوجود ناول کي پنھنجي ٻوليءَ جي حُسن سان اهڙو ته نکاريو، جو اڄ به جڏهن پڙهجي ٿو ته، ڄڻ اهي منظر اکين آڏو گردش پيا ڪن. ترجمي جو سبب ڄاڻائيندي پاڻ لکي ٿو ته:

”هيءَ آکاڻي هڪ انگريزي ناول تان ورتل آهي. مون هن کي سنڌي ويس ان لاءِ ڍڪايو، جو چيم پنهنجن ديس ڀايُن کي ڏيکاريان، جو سون ورنيءَ دل وارا جِيو، جتي ڪٿي ٿا ٿين.“ (جڳتياڻي، 1992ع، ص 4)

هن ڪتاب جو پھريون ڇاپو 1925ع ۾ ۽ ٻيو ڇاپو 1928ع ۾ ’نئين سنڌ لئبرري‘ طرفان شايع ٿيو هو. هن ڪتاب جا سنڌي ادبي بورڊ پاران چار ڇاپا ترتيبوار 1956ع، 1972ع، 1979ع ۽ 1992ع شايع ٿي چڪا آهن.

هن ڪتاب جي ٻوليءَ بابت محمد ابراهيم جويو لکي ٿو ته:

”ڪتاب جي آکاڻي، گفتگو جو انداز، جذبات نگاري وغيره سڀ نھايت ڪامياب ۽ موهيندڙ آهن، وري لائق سنڌيڪار سندس ترجمي کي اهڙيءَ ته سلوڻي سنڌيءَ ۾ پيش ڪيو آهي، جو ائين چوڻ ۾ وڌاءُ نه ٿيندو، ته اصل کي به اجاڳر ڪيو ويو آهي.. سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙيءَ سليس، سلوڻيءَ ۽ موهيندڙ زبان ۾ تمام ٿورا ڪتاب پيش ٿيل آهن.“ (جويو، 1992ع، ص 4)

لالچند امرڏني مل جي هن ترجمي ڪيل ناول جو ماحول جرمنيءَ جي ڳوٺاڻي زندگيءَ تي آڌاريل آهي. اهي سڀ هاڪاري انساني جبلتون هن ناول منجهه موجود آهن، جيڪي انسان جي مطمئن نفس جو آئينو هونديون آهن. هن ناول ۾ پيار جي پاڪائي سان گڏ قربانيءَ. اخلاق ۽ اخلاص جي اپٽار به سھڻي نموني انداز ٿيل آهي. ٻولي نھايت سادي آهي، پر ان جي باوجود ان ۾ جيڪا رواني ۽ سواد آهي، اهو نھايت دل پذير آهي. هن مان ڪجهه ٽڪرا نموني طور ڏجن ٿا:

”ما، سڪ سواد به هڪ ٻئي سان ڪجي، ته سونهي پيو. هتي منھنجو هڏ هيڻو، آءٌ اوهان سان ڪيئن  پھچان؟...“

”پر توکان سوکڙي پاکڙي گهري ڪير ٿو؟ تون رڳو پاڻ کڻي مون کان وٺ.“ (جڳتياڻي، 1992ع، ص 134)...

”اوهان جي باغ جا ٿورا گل کپنم، اسان جا اڃا ٽڙيائي ڪينهن.“

”ڀائڙا! منھنجو باغ هجي، ته آءٌ گل توکي دل سان ڏيان: باغ پرائو، آءٌ گلن کي هٿ ڪيئن لايان؟“ (جڳتياڻي، 1992ع، ص 140)

سڄو ناول سھڻن لفظن جي سرهاڻ سان سينگاريو پيو آهي.

محمد رسول الله صه: سال 1911ع ڌاري لالچند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ مذهبي مت ڀيد کان مٿاهون ٿي ڪري، حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جن جي زندگيءَ مبارڪ تي ’محمد رسول الله صه‘ جي عنوان سان تحقيقي ڪتاب لکيو، پنھنجي ابتدائي ڪلمات ۾ لکي ٿو ته:

”مسلمانن، خصوصاً ننڍي ٽھيءَ وارن جون اکيون پٽجن ۽ پنھنجي نبيءَ سڳوري جو احوال پڙهي ڏاها ٿين. منھنجو هندو ڌرم ئي مون کي سيکاري ٿو ته، هرڪو پير پيغمبر، نبي، ولي، ساڌ، سنت عزت جوڳو آهي.“ (سبزوئي، 2020ع، ص 67)

شاهاڻو شاهه: سال 1914ع ۾ لال چند امر ڏني مل جڳتياڻي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام جي نزاڪت ۽ حسن تي ’شاهاڻو شاهه‘ لکيو. شاهه جي اونهي اسرار کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪيائين، پاڻ جيئن ته صوفياڻن خيالن جو مالڪ هو، انهيءَ ڪري سندس سوچ جو محور ۽ مرڪز شاهه لطيف جي ڪلام ۾ جيڪا معنوي گھرائي هئي، تنھن تي پنھنجا ويچار ونڊيا آهن. شاهه جي جمالياتي انداز بيان کي هن ريت ڀيٽا ڏني آهي.

”اهي کڻي ٿو پلٽون پلٽي، جو وس ڪري ٿو چڪي. بينظير بيانا ۽ عمدا استعارا ڏيئي هيڪانديون هڪ کريون ۽ رنگين روپڪ ٻڌي، ويٺو ٿو لاتيون لنوي، جو پڙهڻ سان ئي پِتو پاڻي ٿيو وڃي ۽ هيڪاري جي حقيقي معنى اچي ته دل اتي اڏاميو وڃي.“(عرساڻي، 2009ع، ص 415 )

ان ڪتاب بابت مھتاب اڪبر راشدي لکي ٿي ته:

”لطيفيات ۾، لالچند امر ڏنو مل پھريون اديب آهي، جنھن تنقيد جي عالمي اصولن کي سامهون رکي، شاهه سائينءَ جي ڪلام جي پرک ڪئي ۽ مقرر ڪيل اصولن سان ثابت ڪيو ته شاهه سائين انساني قدرن ۽ احساسن جو روشن مينار آهي. ڪاڪو لالچند سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ شاهه سائين جو سچو شيدائي هو، هن پنھنجي زندگي سنڌي ٻولي ۽ ادب جي خدمت ڪندي گذاري.“ (مھتاب، 1989ع، ص 4)

’شاهاڻو شاهه‘ ۾ هن شاهه لطيف جي شاعريءَ تي مختلف عنوانن سان مضمون لکي، شاهه جي ڪلام جي معنى ۽ مفھوم کي ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس محنت نھايت داد طلب آهي. هن ودوان پنھنجي ظاهري ۽ من وديا تي توڪل رکي، شاهه جي اونهي عاشقاڻي اسرار جون نيون راهون ڳولڻ جون ڪاوشون ڪيون آهن. سندس مضمون ۾ جيڪو تاثير آهي، اهو ذهن جي وسعتن کي شاداب ڪري ٿو. هن ڪتاب ۾  شامل مضمونن جو وچور هيٺين ريت آهي:

1. شاهاڻو شاهه، 2. شاهه جي رسالي تي نڪته چينيءَ جي نظر، 3. شعر جي خوبين تي ڪٺو ويچار، 4. هو بھو خوبين ۽ خاصيتن جي جاچ وغيره. شاهه سائينءَ جي شاعريءَ تي راءِ ڏيندي پاڻ لکي ٿو ته:

”سندس شعر ۾ اهڙو ڪو جادو آهي، جو پڙهندڙ جدا جدا اکرن جو ارٿ سمجهي نه سمجهي، ته به ڪيترن هنڌن جوهر سارين سٽن جو ته هرگز جهٽيو وٺي، ۽ شاعر جو خيال سندس هنيانوَ ۾گهڙيو وڃي. نه ته به پڙهڻ ۽ ٻڌڻ مان کيس نھايت مزو ته پيو اچيئي.“ (مھتاب، 1989ع، ص5)

’شاهاڻو شاهه‘ ۾ لالچند امرڏني مل پنھنجي مضمون کي زور وٺائڻ لاءِ ۽ پنھنجي مفھوم کي واضح ڪرڻ لاءِ آخوند گل محمد ’گل‘ جا ڪجهه شعر به ڏنا آهن، جنھن مان سندس آخوند گل محمد ’گل‘ سان محبت، عقيدت ۽ شاعريءَ جي مطالعي جي خبر پوي ٿي.

ماڻڪ موتي لعل:              لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جو هيءُ ڪتاب ڪلاسيڪي شاعرن ۽ سندس دور جي شاعرن جي شاعري جي چونڊ آهي. ماڻڪ، موتي، لعل ۾ شاهه عبداللطيف، سچل سرمست، خليفو گل محمد ’گل‘، سامي، روحل فقير، خليفو محمد قاسم، ميين شاهه عنات، شاهه ڪريم، مرزا قليچ بيگ، خاڪي، غريب، وغيره جي چونڊ شاعري شامل آهي.

سنڌي چمن: هن ڪتاب ۾ سنڌ جي سر موڙ شاعرن شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سائين، صوفي دلپت، سامي ۽ روحل فقير جي بيتن جي معنى ۽ سجهاڻي سھڻي نموني آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هي ڪتاب پنجاهه صفحن تي مشتمل آهي.

سدا گلاب: هي رابندر ناٿ ٽئگور جي ڪتاب جو ترجمو آهي، ۽ ڪجهه هن پنھنجي سِر نظم سرجيا آهن، جنھن جي وارتا پاڻ بيان ڪئي آهي. جنھن بابت پاڻ لکي ٿو ته:

”مون هي سدا گلاب، ٿورڙا بابو رويءَ جي ’باغبان‘ تان وٺي، ۽ ٿورڙا ان جي اوٽ تي پنھنجا سرجي، گهڻي سڪ ۽ پيار سان سنڌي ساهت جي چمن ۾ لڳايا.“ (الانا، 1999ع، ص 204)

سنڌي ادب ۾ لالچند امر مل ڏنو جڳتياڻي پھريون نثر نويس آهي، جنھن سنڌي ادب ۾ نظماڻي نثر جي ابتدا ڪئي آهي، سندس اها دعوى ڪجهه هن ريت آهي.

”آءٌ ڄاڻان ٿو ته سنڌي ساهت جي چمن ۾ هي سدا گلاب نپٽ نوان آهن. پر سنڌين کي هڪ واري اها طرز اچي ويئي ته انهن جي سڳنڌ جو ساءُ ڪيئن وٺجي ته پوءِ پڪ اٿم جو پاڻيهي پيا ڍڪ ڀريندا، ته هي سدا گلاب برابر جيءَ کي جياريندڙ ۽ پريم سان پُرُ آهن.“ (الانا، 1999ع، ص 204)

لالچند امر ڏنو مل جڳتياڻي پنھنجي انهيءَ ڪتاب کي دلڪش بڻائڻ لاءِ انهن کي مختلف عنوانن ۾ ورهائي پنھنجي شاعراڻي تخيل جي حسن ڪاريءَ سان، ادب جي ڦلواڙيءَ ۾ اهڙا ته گل  پوکيا آهن، جن جي هڳاءَ سان سنڌي ادب جي مھڪار ۾ اضافو ٿيو آهي. لفظن جو اهڙو مَنڊُ جوڙيو آهي، جو ان جي سحر ۾ پڙهندڙ ڄڻ ته سراپجي وڃي ٿو. خيالن جي تسلسل ۾ ماکيءَ جي لار جيان رواني آهي، جيڪا ڪٿي به ٽٽي نه ٿي، پريم جا پيالا اهڙا ته آهن، جن جو ڪيف آخري گهڙين تائين قائم رهي ٿو.

”ٻڌايانءِ، منھنجي دل جو پکيئڙو تنھنجي دام ۾ ڪيئن ڦاٿو؟ ڪم سوداگر جو، آءٌ سک سانگي ساڻس رڳو گڏجي آيو هوس، پوءِ تنھنجي چپن جي چاش منجهان هڪڙو ڇنڊو جو اتس پيو، انهيءَ جو سواد کانئس اڃا نه ٿو وسري.“...

”ٻڌايانءِ، منھنجي دل جو پکيئڙو تنھنجي دام ۾ ڪيئن ڦاٿو؟ اهي سر جا وار چمڪيدار، لسا ۽ زيبدار، انهن کي جو تو ڇنڊڪو ڏنو، ته هڪڙي دل ڪانه هئي، جا اچي پٽ تي پيئي! (الانا، 1999ع، ص 206)

ڦلن مٺ: هيءُ مضمونن جو مجموعو ’ڦلن مٺ‘ نئين سنڌي لئبرريءَ جو 46 نمبر ڪتاب آهي. هن ڪتاب ۾ هر قسم جا مضمون شامل آهن، جن ۾ فطرت جي منظرن کان ويندي ورزش تائين جا ويچار ونڊيا اٿائين. ڦلن مٺ ۾ به ڪافي مضمون جھڙوڪ: جان رسڪن ۽ ٻين جا ترجما ۽ سندن خيالن تي آڌاريل آهن. تقريباً 66 عنوانن تي مضمون شامل آهن، جن ۾  لفظن جا جواهر جرڪايا آهن. لکي ٿو:

”رنگن کي نقاش اکرن کي شاعر، اهو کنيو ٿا شرف ڏين، جو صدين تائين، لوڪن ۾ پيو سندن جسُ ڳائجي.“ (جڳتياڻي، 1927ع، ص 22)

ائين سندس ٻوليءَ جو رچاءُ اهڙو ته من ڀائيندڙ آهي، جو ان جو ميٺاج لونءَ لونءَ ۾ سرايت ڪندو ٿو وڃي.

لالچند امر ڏنو مل 'ڦلن مٺ'۾ ئي 'گلن جي بهار' ۽ 'سدا گلاب' جي ڇپجڻ جي ڄاڻ ڏني آهي.

پريم جو ٻل: هن ڪتاب جو اصل ليکڪ اِي ڊبليو ساوي آهي. جنھن جي سُڌِ لال چند امر ڏني مل پاڻ ڏني آهي، پر اصل ڪتاب جو نالو نه ڏنو اٿائين. جڳتياڻيءَ اهو ناول ٻن حصن ۾ شايع ڪرايو. هن ناول ۾ مختصر عنوان ڏنا ويا آهن. هن ڪتاب جي ٻنهي ڀاڱن جي قيمت ٽي روپيا اٺ آنا آهي. هي ڪتاب ’ڪھاڻي ناول مالها پستڪ 18‘ جي سري هيٺ بمبئي مان 1953ع ۾ شايع ٿيو آهي.

هن ناول جو ماحول ۽ ڪردار يورپي آهن، پر لکاري جيڪا ٻولي استعمال ڪئي آهي، تنھن مان سنڌي ۽ هنديءَ جو هڳاءُ پيو اچي. هن ناول جو پھريون حصو شايد  148 صفحن تي ۽ ٻيو حصو 149 کان 339 صفحن تائين پکڙيل آهي. هي ناول به محبت ۽ رقابت واري جذبي تي لکيل آهي ۽ مختلف عنوان ڏيئي انهن کي قلم بند ڪيو ويو آهي. هن ناول جا مکيه ڪردار، لورنا، هلاري، ڪولن،انگس،برائن، لارڊ بروڪ ۽ ٻيا به ڪيترائي ڪردار آهن، جيڪي پڻ ناول جي گهرجن پٽاند موقعي مهل سان پنھنجو ڪردار نڀائيندي نظر اچن ٿا.

”هائو، مون کي ڪا دلپسند پتني ملي ويئي ته پوءِ مان ڄاڻان ٿو ته اهڙي پريتماجو مان داس ٿي رهندس. سمجهان ٿو منھنجي للاٽ ۾ اهو لکيل آهي.“ (جڳتياڻي، سال 1953ع، ص 149)

”ڪولن ويچاري ڀانيو هو ته مٺي وٺڻ ڪا سٿري ڳالهه ڪانهي ڪا، تنھن کي جو سولو وجهه ملي ويو، سو هلاري جي چپن ۽ ڳلن کي چمين سان ٿڦي ڇڏيائين.“ (جڳتياڻي، سال 1953ع، ص 158)

سچ تان صدقي: هن ڪتاب جي سرورق تي انگريزيءَ ۾ هي لکيل آهي 'Adopted from Cardinal Wiseman’s Fabiola or the Church of the Catacombs'، جنھن مان اهو اندازو ٿئي ٿو، ته سندس اهو ڪتاب اصلوڪو نه، پر ترجمو آهي. ڪتاب 275 صفحن تي ٻڌل آهي. ڪتاب ۾ ستيتاليھه عنوان آهن، جيڪي نھايت ئي لاڀائتا آهن، ڪتاب جو پھريون قصو ماءُ پٽ جي ڳالهه ٻولهه تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جي اڻت به ناول جھڙي آهي. جنھن جي نالي جي ڪري اهو تاثر ٿو پيدا ٿئي ته شايد اهو ڪتاب مذهبي فلاسفي کي ظاهر ڪري رهيو آهي، پر ان ۾ اهڙي ڪا به ڳالهه نه آهي، جنھن کي سَنَدَ طور پيش ڪجي. جھڙيءَ ريت ناول ۾ ڪجهه ڪردار پنھنجي سڀاءَ ۾ نيڪ ۽ بد هجن ٿا، ائين هن ڪتاب ۾ به آهن. رنج، راحت، خوشي، ڊپ، منظر نگاري مڪالما وغيره. ڪٿي ڪٿي ديومالائي ڪردار به شامل ٿي ويا آهن. 

”امان! نيٺ روح بازي کٽي ويو. مون کي ان مھل امالڪ پرڀو يسوع ياد پيو. چيم ڪيفاس جي گهر ۾ هيڏي ويرين ساڻس هاءِ ڪئي، چماٽن سان ڳل ئي ڳاڙها ڪري ڇڏيائونس ته به پاڻ ڪي جهڄيو، ڪي وجهليو؟“ (جڳتياڻي، 1940ع، ص 7)

هن ڪتاب جي شروع ۾ ’ڀُل نامو‘ به ڏنل آهي، ۽ ڪن مھا يوگين سنت پانڪريشس، سنت سيبا سشن، سنت آگنير، جون تصويرون به ڏنل آهن. ان کانسواءِ هيٺين عنوانن تي لکيو آهي.

خدائي جوهر، نئون ڀاءُ، غريب پرور، پرن، سپنو، پريم جو پارکو، سڪ کي سڪائڻ، ڪڌا تورو، بگهڙ ۽ لومڙ، ڌرم ورت ٻل، نرمل لڙڪ، ست سنگي، فصل ٻٽيرو، عجيب نيتي، ڪوڙا ٺڪر، پياس ئي ٻي، مئي کان پوءِ، هراس ۾ هيسايل، هڪڙو اتم سنسڪار، اشتھار گم، آگي وٽ آزي، شهيد گنج، حياتيءَ ۽ موت تي وس، کل به، خار به، چاچو ڀائٽيو هڪ ٻئي جا پورڪ، ڀلي ڀاڻ آئي سا نه ڀلي، جي وڙ جن جا، اڳ ڪٿي، ثابت قدم، سچي سورمتا، عجب بدلو، سختي شھادت جي، پڌر، مطلب جي ڳالهه، اٺن پھرن جو ذمو، دل صاف ۽ ايمان پاڪ، شيءِ جن جي تن کي ملي، وهم وڏي شيءِ، پي پٽ جون صلاحون، ٻيا گھاٽ، سيل ستيا جو روح، ٻلدان، ٻلدان جو ڦل، حق موٽ، هلڻ هارا سپرين، سچو پڇتاءُ.

هندستان جي تواريخ: هي هندستان جي تواريخ تي لکيل ڪتاب آهي. هي ڪتاب ٻن ڀاڱن تي ٻڌل آهي. پھرئين حصي ۾ مغل ۽ مرهٽا ۽ ٻئي حصي ۾ پورچوگيز، ڊچ، فرينچ ۽ انگريز شامل آهن. ٻنهي ڪتابن جي ضخامت 449 صفحا آهي. هن ڪتاب ۾ تاريخي طور تي هندستان مٿان، جن قومن ڪاهون ڪيون هيون، تن جي عروج ۽ زوال جي ڪھاڻي قلم بند ڪئي آهي، منڍ ۾ هُو لکي ٿو ته:

”تواريخ جي سوالن جا جواب مئٽرڪ جا اميدوار آئنده سنڌي ۾ ڏيئي سگھندا. ان لاءِ ههڙي درسي ڪتاب جي گهڻي گهرج هئي. اميد ته ڇهين ۽ ستين درجي وارن کي هي ڪتاب چڱو ڪارائتو ٿيندو.“ (جڳتياڻي، 1925ع، ص 5)

جڏهن ڪتاب کي پڙهجي ٿو ته نھايت حيرت ٿئي ٿي، ۽ اسان کي اڄ ۽ ماضيءَ جي تعليمي لياقت ۽ معيار جي خبر پوي ٿي. هن ڪتاب ۾ اسلام جي آمد کان اڳ جي دور کان وٺي هندستان جي تاريخ بيان ڪئي وئي آهي ۽ ان جي شروعات ويدن کان ڪئي وئي آهي ۽ انگريزن تي اچي دنگ ڪيو آهي. هن ڪتاب جي قيمت هڪ روپيو ٻه آنا آهي ۽ ٻئي ڀاڱي جي هڪ روپيو ڏهه آنا آهي.

مسافريءَ جو مزو ۽ سير رنگ: هي اصل ۾ هڪ ئي ڪتاب آهي، جنھن کي ڪن محققن ٻه جدا جدا ڪتاب ڄاڻايو آهي. هن ڪتاب جو پھريون ڇاپو مارچ 1915ع ۾ شايع ٿيو، جنھن جي قيمت فقط ٻه آنا هئي. هي ڪتاب 24 صفحن تي مشتمل آهي. لالچند امر ڏني مل جيڪي علائقا گهميا آهن، هن ڪتاب ۾ تن جو ذڪر ڪيو آهي. جھڙوڪ: بئنگلور ويندي، نيلگري ڏانھن ويندي، ڪونور،اوٽا ڪمنڊ، اڊيار وغيره.

هندو نارين سان وئل: لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جو هي ڪتاب 1910ع ۾ شايع ٿيو، جنھن لاءِ منگها رام ملڪاڻيءَ لکيو آهي ته، اهو ڪتاب ترجمو آهي، پر هن به اصل مصنف جو نالو نه ڄاڻايو آهي ۽ نه وري انهيءَ حقيقت بابت لال چند امر ڏنو مل جڳتياڻي ئي ڪجهه لکيو آهي.

هن ڪتاب ۾ هندو نارين سان جيڪي وئل ٿين ٿا ته تن جي ستن قسمن جو وچور بيان ڪيو ويو آهي.

”ڪن جزوي گھرن ۾ سندن مانُ مهت آهي، نه ته ٿي ويٺي موچڙو پيو ٺڪاوَ ڪري. جتي ڏاج ڏيوڻ يا ٻي ڏيتي ليتي جي ماجرا آهي، اتي ته شل ڌيءَ ڄمي ئي نه.“ (جڳتياڻي، سال 1910ع، ص 3)

ماتمين کي دلداري: هي ڪتاب ليڊ بيٽر جي ڪتاب ’ٽو دوز هو مورن‘ جو سنڌي ترجمو آهي، پر ان ڪتاب جي خاص ڳالهه اها ته مصنف ان ڪتاب کي وڌيڪ مڻيادار ۽ مقصد کي واضح ڪرڻ لاءِ ۽ وحدت الوجود جي نظريي کي سنهنجو سمجهائڻ لاءِ شاهه عبدالطيف ڀٽائي ۽ سچل سرمست، آخوند گل محمد ’گل‘ جا بيت پڻ ڏنا آهن. موت ۽ حيات تي بحث ڪيو آهي.

”موت ڪو سندس جيوت جي پڄاڻي ڪانهي، جيئن اسان وسهيو ويٺا آهيون.“ (جڳتياڻي، سال 1922ع، ص 15)

”۽ هي موت سندس جيوت جي ازلي يعني اننت سيڙهيءَ جو رڳو هڪ ڏاڪو آهي.“ (جڳتياڻي، سال 1922ع، ص 15)

ان قلمي پورهيي کان علاوه لالچند جون ٻيون به ڪيتريون ڪاوشون آهن. هن شاعرن جي ڪلام کي گڏ ڪيو آهي. سفرناما پڻ لکيائين. سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس ڪندي ’سنڌي ٻوليءَ جو نچوڙ‘ جي نالي سان پڻ ڪتاب لکيو. جيل جي صعوبتن ۽ مصيبتن ۽ تجربن کي ’جيل ڊائري‘ جي عنوان سان قلم بند ڪيائين. مذهبي حوالي سان به ڪيتريون ئي تصنيفون شايع ٿيل اٿس. تاريخ سان به شغف رکندو هو، ۽ ’هندستان جي تاريخ‘ جي سري هيٺ پنھنجو پورهيو پيش ڪيائين.

لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جو ادبي ڪم تمام گهڻو آهي ۽ جنھن جو مڪمل  اڀياس/جائزو وٺڻ هڪ مقالي اندر ممڪن نه آهي، جو هن وقت تائين سندس تخليقون (قلمي پورهيو) ڪنھن به مربوط شڪل ۾ سنڌ واسين تائين نه  پھچي نه سگهيون آهن. سندس قلمي پورهئي جو وچور هن ريت آهي.

1. چوٿ جو چنڊ (ناول) 1905ع ٽيون ڇاپو 1947ع.
2. ڀارت ڄاوا (ناٽڪ) 1905ع هن ئي عنوان سان ملندڙ مضمون ’هند ڄاوا اٿ اٿي جاڳ ‘ ’ڦلن مٺ‘ ۾ شامل آهي.
3. سيڻ ڪي ويڻ (ناٽڪ) 1906ع.
4. هندو نارين سان وئل (ترجمو : مضمون) 1910ع.
5. لک ڏيڍ کي لت (ناٽڪ) 1910ع.
6. محمد رسول الله صه (حضور پاڪ صه جي زندگيءَ تي آڌاريل ڪتاب) 1911ع.
7. نقد ڌرم (ناٽڪ) 1911ع.
8. رام بادشاهه 1914ع.
9. شاهاڻو شاهه (شاهه لطيف بابت مختلف مضمون) 1914ع.
10. هر (حر) مکيءَ جا (ڪھاڻي) جنوري 1914ع (رپورتاز جيٽلي 2008ع، ص 164)، ٻيو ڇاپو.
11. مسافريءَ جو مزو ۽ سير جو رنگ (سفرنامو) مارچ 1915ع.
12. اندرا ۽ چندرا (لڻيندا رام ليکراج شڪارپوري سان گڏ) نومبر 1915ع.
13. سونھارو سچل 1914ع (جيٽلي، سال 2008ع ص 165).
14. ڪشنيءَ جو ڪشٽ 1917ع.
15. بيرنگي باغ جو گل ( خليفي گل محمد ’گل‘ شاعري تي تنقيد ٻه ڀاڱا) 1920ع.
16. لڄاوتي، شريمتي گھوشال جي ڪھاڻي جو ترجمو 1920ع (سنڌي نثر جي تاريخ منگهارام ملڪاڻي ص 47).
17. سوديس (ناٽڪ) 1912ع.
18. سنڌي چمن. (سنڌي پنجن ڪلاسيڪي شاعرن جي شاعريءَ جو ارٿ ۽ سمجهاڻي).
19. سر ڪيڏارو (لطيفيات) اڀياس 1910ع (جيٽلي، سال 2008ع ص 164).
20. سون ورنيون دليون (ترجمو) 1925ع.
21. عمر ماروي (ناٽڪ) 1925ع.
22. سھڻي ميهار (ناٽڪ) 1925ع ڊنگو ڪندن مل ٿڌاڻي سان گڏ.
23. سسئي پنهون (ناٽڪ) 1925ع.
24. ڦلن مٺ (مضمونن جو مجموعو) 1927ع.
25. دکي انسان (ناول) 1930ع.
26. سچ تان صدقي ( ترجموناول) ڇاپو ٻيو 1940ع.
27. بسنتي ديوي (ناٽڪ) 1946ع.
28. سسئي رل مئي. (ناٽڪ) 1946ع.
29. سبحان جي سڪ (ناٽڪ) 1946ع.
30. جئه هند (ناول) 1947ع.
31. گانڌي (ناٽڪ) 1947ع.
32. وچن (ناٽڪ) 1947ع.
33. پريم جو ٻل (ترجموٻه ڀاڱا) 1953ع.
34. ماڻڪ موتي لعل (ڪلاسيڪي شاعرن جي شاعريءَ جي چونڊ).
35. ڀنڀور ( مضمون، تاريخ، ماڳَ) هي مضمون ڪتاب ’ڦلن مٺ‘ ۾ شامل آهي، جنھن کي ڪن مضمون نگارن ٻه ڪتاب ڪري ڄاڻايو آهي.
36. برونو (مشھور سائنسدان برونو جي حياتي تي لکيل ڪتاب جو ترجمو).
37. عملدار، ڪين رعيت آزار؟ (ناٽڪ) 1920ع (جيٽلي سال 2008 ص 164).
38. ڏکن ڏڌي زندگي. (ڪھاڻي) 1925ع (جيٽلي سال 2008ع ص 163).
39. شاعرانه گل (شاعري).
40. هِي، هُو، ڇا ( ترجمو: مضمون).
41. هندستان جي تاريخ (ٻه ڀاڱا).
42. ميران سوانح (ناٽڪ) 1954ع (جيٽلي 2008ع ص 164).
43. سنڌي ٻوليءَ جو نچوڙ.
44. جيل جي ڊائري.
45. ساميءَ جا سلوڪ.
46. ننڍڙا ناٽڪ.
47. ڪيرت رس (مذهبيات).
48. ماتمين کي دلداري 1922ع ( ترجمو) ليکڪ ليڊ بِيٽر جي ڪتاب جو ترجمو.
49. شاهه جا ڪي سُرَ.
50. لڳ ننڍو جيءُ گهڻو (ترجمو) 1954ع (جيٽلي سال 2008ع ص 57).
51. ’سر ڪيڏارو ۽ ’سنهن ڪيڏارو‘ (لطيفيات).
52. پرمانند.
53. سدا گلاب (ٽئگور جي ڪتاب باغبان جي نثري نظمن جو نثري ترجمو).
54. نؤ ورني جو خون (ڪھاڻي) 1923ع.
55. ننڍڙي نئنا (ڪھاڻي) 1946ع مھراڻ.
56. تلوڪ ٽيمي (خاڪو).
57. مون به سنگتي ۾ ڪي ته هو (ڪھاڻي).
58. دلورا دشٽ 1919ع.
59. بلوو 1921ع.
60. سر سارنگ 1910ع (جيٽلي سال 2008ع ص 164).
61. سريمن ڪلياڻ 1924ع (جيٽلي سال 2008ع ص 165).
62. جيون ماٿر ياسر ڏهر 1956ع (جيٽلي سال 2008ع ص 165).

انهيءَ فھرست کان علاوه به سندس تحريرون ٽڙيل پکڙيل موجود آهن.

پير علي محمد راشديءَ  لالچند بابت لکيو هو ته:

”لال چند امر ڏنو مل عملي دنيا جو ماڻهو هو. تحرير وڻندڙ، تقرير گرجدار ۽ عقيدا متوازن هيس. علم ۾ اونهائي ۽ تخيل ۾ ضرورت سارو تندي هيس. سندس ساري عمر جي علمي ۽ ادبي سرگردانيءَ جو محور اهو جذبو هو. اٽڪل سٺ کن ڪتاب سنڌيءَ ۾ لکي ويو ته، اهو خزانو نه کُٽي نه لال چند وسري.“ (بلوچ، 2014ع، ص 32)

لال چند امر ڏنو مل فقط ساهتڪار نه هو، پر سندس من اندر هڪ ڪلاڪار به جيوت هو. هن قلم جي شھسواريءَ کي ناڪافي سمجهندي، فنون لطيفه جي دنيا ۾ به طبع آزمائي ڪئي ۽ 1905ع ڌاري ننڍڙا ننڍڙا قومي، سياسي، سماجي ۽ عاشقيءَ جي موضوعن تي آڌاريل ناٽڪ اسٽيج تي پيش ڪري داد حاصل ڪندو رهيو ۽ دُکي انسان جي درمان لاءِ محبت جا پَھا رکندو رهيو. ان سان گڏ هيڻن، ڪمزورن ۽ بيڪسن کي همت ڏيارڻ لاءِ، ۽ منجهن قومي شعور سجاڳ ڪرڻ لاءِ عملي ڪردار ادا ڪيو ۽ کين پنھنجي سگهاري هئڻ جو احساس ڏياريو. سندس قائم ڪيل ناٽڪ منڊليءَ بابت مختيار ملاح جي ڪتاب ’سنڌي ڊرامي جي مختصر تاريخ‘ ۾ هن طرح لکيل آهي.

”1905ع ۾ لالچند ’بندي ماترم ناٽڪ منڊلي‘ حيدرآباد ۾ قائم ڪئي.“ ( ملاح، 2012ع، ص 153)

جڏهن ته حيدرآباد ۾ پراڻي ۾ پراڻي ناٽڪ منڊلي ’حيدرآباد پليڊرس ڪلب‘ هئي، حيدرآباد اميچوئر ڊرامئٽڪ سوسائٽي“ اٽڪل 1912ع ۾ برپا ٿي. جڏهن ته منگهارام ملڪاڻي پڻ ’بندي ماترم ناٽڪ منڊليءَ‘ جو ذڪر ڪو نه ڪيو آهي. 

هي لالچند امر ڏني مل جي زندگيءَ جو اهو دور آهي، جڏهن سندس عمر جا نوجوان پريمڪا جي حسين نقش و نگارن جي تصورن ۾ زندگيءَ جا ڏينھن گذارڻ پسند ڪندا آهن، پر لالچند امر ڏني مل پنھنجي شعور کي زلفن جي غلاميءَ کان بچائي رکيو ۽ قومي درد ۽ ڌرتيءَ ماتا سان محبت جي جيڪا سُتي پيتل هئي، تنھن کيس وجودي قرار واري نرگسيت کان آزاد رکي، کانئس قومي سجاڳيءَ جو ڪم ورتو.

لال چند امر ڏنو مل پنھنجي ناٽڪن بابت هن ريت اظھاري ٿو.

”اسان کي رڳو انسانيت جا معمولي حق به نصيب نه ٿيا آهن. قومي تعصب ڌار، رنگ و روپ جو ڀيد وار، اسان جي نه ڪو ٿو ٻڌي، نه ڪو سڻي! وري انڌير  ڪھڙا! مٺي جيجل جو هي حال ڏسي اسان مان ڪو واتون حرف ڪڍي ٿو ته مٿس راڄ ڌاني وهي جي تهمت ڌري ٿي وڃي.“ ( ملاح، 2012ع، ص 154)

لال چند امر ڏني مل جڳتياڻي ڪجهه وقت صحافيءَ طور به خدمتون سرانجام ڏنيون. 1929ع ۾ گوپالداس ليکراج جي اخبار ’پرڪاش‘ ۾ ڄيٺمل پرسرام سان گڏجي اهم خدمتون سرانجام ڏنائين.

هن پنھنجي ڪاوشن کي منظر تي آڻڻ لاءِ ڏاڍو جاکوڙيو. ڊاڪٽر ڄيٺو لالواڻي لکي ٿو، جنھن جو ذڪر مختيار احمد ملاح جي ڪتاب ۾ هن ريت ته:

”1914ع ۾ لالچند امر ڏنو مل جي ’سنڌي ساهت سوسائٽي‘ طرفان ماهوار رسالن جي شروع ٿيڻ سان سنڌي آکاڻيءَ جي اوسر ۾ تيزي آئي.“ (ملاح، 2015ع، ص 123)

لال چند امر ڏني مل جي زندگيءَ ۾ سال 1914ع وڏي اهميت رکي ٿو. انهيءَ سال هن سنڌ ادب کي شاهڪار ڏنا، جن ۾ ’شاهاڻو شاهه‘ ۽ ڪھاڻي ’حُر مَکِيءَ جا‘ شامل آهن. هيءَ اها ڪھاڻي آهي، جنھن سنڌي ڪھاڻيءَ کي اها جِلا بخشي آهي، جيڪا سدائين امر رهندي ۽ ادب جي پيشانيءَ تي بِندي بڻجي چمڪندي رهندي.

سندس ڪھاڻين جا موضوع سياسي، سماجي هجڻ باوجود، هن ظرافت جي دامن کي به پڪڙي رکيو ۽ ڪيترائي ظريفانه ناٽڪ لکيائين يا وري پنھنجي ناٽڪن، ڪھاڻين ۾ ظرافت جا واهڙ وهايائين.

پڙهائي واري دور کان وٺي سياست ۾ عملي حصو ورتائين ۽ سياسي طور تي لالچند امر ڏنو مل جڳتياڻي، ڪانگريس سان لاڳاپيل هو. سنڌ هاري ڪميٽيءَ ۾ به شامل رهيو. سياسي سفر جي ان سلسلي ۾ جيل ياترا به کيس نصيب ٿي. لال چند امر ڏني مل جو، سائين جي. ايم سيد سان به تعلق جڙيل هو، جنھن جو ذڪر سائين جي.ايم سيد پنھنجي ڪتاب ’جنب گذاريم جن سين‘ ۾ هن ريت ڪيو آهي.

”جڏهن 1940ع ۾ سنڌي ادب لاءِ مرڪزي صلاحڪار بورڊ قائم ڪيو ويو ته ان ۾ هن اسسٽنٽ سيڪريٽري ٿي ڪم ڪيو. سنڌي لغت جي تيار ڪرڻ لاءِ جا ڪميٽي مقرر ڪئي ويئي هئي، ان جو اسسٽنٽ سيڪريٽري ٿي رهيو.“ (سيد، 2004ع  ص 368) 

لال چند امر ڏني مل جڳتياڻي بابت ڊاڪٽر غلام علي الانا لکي ٿو ته:

”ورهاڱي کان اڳ ’مھراڻ‘ رسالي سان سندس گھرا ناتا هئا، ۽ شروع کان آخر تائين ’مھراڻ‘ جو مئنيجنگ ايڊيٽر ٿي رهيو.“ (الانا، 1999ع، ص 234)

لال چند امر ڏنو مل جڳتياڻي برصغير جي ورهاڱي جي ڪري سال 1948ع ۾ ڀارت لڏي ويو، هن جا سنڌ ۾ خوشحاليءَ وارا ڏينھن بدلجي هند ۾ مفلسيءَ ۾ گذريا، پر ان جي ٻڙڪ ۽ ٻاڦ به نه ڪڍيائين. سندس ڪسمپرسي جو ذڪر سائين جي.ايم سيد ’جنب گذاريم جن سين‘ ۾ ڪيو آهي.

”زندگيءَ جي پڇاڙيءَ ۾ هن گهڻي تنگدستي ڏٺي، پر وات مان ڪڏهن به ٻاڦ نه ڪڍيائين. صبر جا ڀنڊار هئس.“ (سيد، 2004ع، ص 368)

لالچند امر ڏنو مل جڳتياڻي هندستان ۾ رهندي به سنڌ جي محبت جا گيت ڳائيندو رهيو ۽ پنھنجي محبت جو وچن نيٺ نڀائيندو رهيو، جو وصيت ڪيائين ته ’منھنجيون هاٺيون سنڌوءَ جي پوتر جل جي حوالي ڪجو‘. پاڻ 18 اپريل 1954ع تي ديھانت ڪيائين ۽ سندس هاٺيون 12 ڊسمبر 1955ع تي سنڌ موڪليون ويون، جيڪي 18 اپريل 1956ع تي حسين آباد (گدو بندر حيدرآباد) وٽ سنڌو نديءَ جي وهندڙ ويرن/لھرن جي حوالي ڪيون ويون.

نتيجو:

لال چند امر ڏني مل سنڌي ادب جي آسمان تي سج سمان روشن ٿي، پنھنجي قلم جا ڪرڻا پکيڙيا. سنڌي ادب ۾ ناول ۽  ڪھاڻي، جيڪا اڳ ديوين، ديوتائن، بادشاهن، شھزادن، شھزادين، وزيرن، اميرن جي مافوق الفطرت ڪردارن جي داستان گوئيءَ ۾ مصروف ثنا هئي، تنھن کي ان ديومالائي ڄار مان ڪڍي ڪري، معياري صورت ڏيئي، جديد بنائڻ ۾، لال چند امر ڏني جڳتياڻيءَ جي ڪردار کي نه ٿو وساري سگهجي. جنھن پنھنجي ڪھاڻين کي ترقي پسند لاڙو ڏيندي، ماروئڙن ۽ سانگيئڙن، مظلومن ۽ بيڪسن جو همدرد بڻجي، پنھنجي اندر جي اڌمن جي ساٿ سان امر آواز بڻجي، سنڌي ادب جي داستان گوئيءَ جي سمنڊ ۾ پنھنجي ڏات جا موتي وکيرڻ لڳو. هُن ترجمي ۽ مضمون نگاريءَ سان به سنڌي ادب ۾ واڌارو ڪيو.  ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سندس پورهئي کي گڏ ڪري هڪ ڀيرو ٻيهر ڇپايو وڃي، ته جيئن اُسرندڙ  پيڙهي لال چند امر ڏني مل جڳتياڻيءَ جي فن ۽ فڪر کان واقف ٿي سگهي.

 

 

حوالا:

 

1. الانا، غلام علي، ڊاڪٽر، ’سنڌي نثر جي تاريخ‘، ڇاپو ٽيون، 1999ع، ڇپائيندڙ؛ سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد.
2. بلوچ، عبدالستار، پرفيسر، ’سنڌ جون سون ورنيون دليون‘ سال 2014ع، ڇپائيندڙ؛ ڪويتا پبليڪيشن، حيدرآباد، سنڌ.
3. ٿڌاڻي، ڊنگو ڪندن مل، ’سھڻي ميهار‘، 15 جنوري 1939ع، صفحو 2.
4. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’ڦلن مٺ‘،سيپٽمبر 1927ع، مهاڳ 21.
5. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’چوٿ جو چنڊ‘، 1947ع، ڀارت جيون ساهتيه منڊل، تلڪ روڊ حيدرآباد، سنڌ، صفحو 7-8.
6. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’سچ تان صدقي‘، 1940ع، نئين سنڌ لئبرري.
7. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’اندرا ۽ چندرا‘، سال 1915ع، ڪتان جو منڍ.
8. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’هندستان جي تواريخ‘،ڀاڱو پھريون، سال 1925ع.
9. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، حصو پھريون، صفحو 3.
10. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’هر حر مکي جا‘، ڇاپو ٻيو، 1914ع، صفحو 17.
11. جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل، ’سھڻي ميهار‘ ٻه اکر، 15 جنوري 1939ع.
12. راشدي، مھتاب اڪبر، ’شاهاڻو شاهه‘ ڇاپو ٻيو، 1989ع، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، ڀٽ شاهه، حيدرآباد.
13. سبزوئي، حميد ڊاڪٽر، ’هريون‘، ڇاپو....، سال 2020ع، سوانحي سنڌي ادب جو مطالعو، سنڌيڪا پبليڪيشن، صفحو 262.
14. سيد، جي.ايم، ’جنب گذاريم جن سين‘، روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو، 2004ع.
15. ملاح، مختيار احمد، ’سنڌي ڊرامي جي مختصر تاريخ‘،2012ع، ثقافت کاتو، سنڌ.
16. ملڪاڻي، منگهارام، ’سنڌي نثر جي تاريخ‘، اپريل 1993ع، روشني پبليڪيشن، صفحو 80.
17. ميمڻ، فهميده حسين ڊاڪٽر، ’انسائيڪلو پيڊيا آف سنڌيانا‘، جلد ٽيون، سال 2011ع، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، حيدر آباد، سنڌ، صفحو نمبر 491.